O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi

Sudan.  Sudan  tabiiy  geografik  oblasti  SHimoliy  Afrika  subkontinentining 

tropik  cho‘llari  va  fasliy  nam  subekvatorial  o‘rmonlari  oralig‘ida  joylashgan. 

Oblast  hududi  shimoldan  janubga  qarab  1000  km  masofaga  va  g‘arbdan  sharqqa 

qarab 5500 km masofaga cho‘zilgan. Maydoni 5 mln km

2

 ga teng. Uning shimoliy 

va  janubiy  chegaralari  uncha  aniq  ifodalanmagan.  Zonal  landshaftlari  utkinchi

 

polosa  hosil  qilib  bir-biri  bilan  almashinadi.  Tabiiy  geografik  oblastning  janubiy 

chegarasi Gvineya balandligi va Kamerun tog‘ining shimoliy yon bag‘rlaridan, nil 

daryosining  chap  irmog‘idan  va  Kongo  daryosining  o‘ng  irmoqlaridan  o‘tadi. 

Sudan  oblasti  tabiiy  geografik  farqlari  jihatdan  uch  qismga  bo‘linadi    G‘arbiy, 

Markaziy va SHarqiy. 

Sudan  tabiiy  geografik  oblastining  relefi  oddiy  tuzilgan  bo‘lib    Past 

Afrikaning qushni o‘lkalari relefidan keskin farq qilmaydi. Er yuzasi tuzilishining 

asosiy xususiyati shundan iboratki, qadimiy sineklizalarda shakllangan keng yassi 

botiqlar  bir-biridan  kristall  jinslardan  tarkib  topgan  tog‘  massivlari  orqali  ajralib 

turadi.  Botiqlar bo‘r, paleogen, neogen va to‘rtlamchi davrlarga mansub bo‘lgan 

katta  qalinlikdagi  cho‘kindi  yotqiziqlar  bilan  qoplangan.  G‘arbdan  sharqqa  qarab 

ketma-ket joylashgan Niger, CHad, Ok, Nil botiqlarining er yuzasi okean sathidan 

200-400 m gacha ko‘tarilgan. Ular balandligi 1500-2000 m ga etadigan tog‘lar  va 

platolar  bilan  bir-biridan  ajralib  turadi.  Sudanning  garbiy  chekkasida,  Atlantika 

okeaniga  yaqin  joyda  allyuvial  yotqiziqlardan  tashkil  topgan  Senegembiya 

pasttekisligi  joylaщgan. Bu pasttekislik Senegal va Gambiya daryo havzalarining 

katta  qismini  egallab  olgan  va  janubi-sharqda  SHimoliy  Gvineya  balandligi  bilan 

chegaralangan.  Balandlikdan  shimol  tomonda  G‘arbiy  Sudan  platosi  joylashgan. 

Plato  hududida  platformaning  kristall  jinsli  poydevori  qalin  qatlamli  qumtoshlar 

tagida  kumilib  qolgan.  Daryo  vodiylari  platoni  bir  necha  tepaliklarga  bo‘lib 

yuborgan. 

G‘arbiy  Sudan  platasidan  sharq  tomonda  Niger  daryosi  kesib  o‘tgan  Niger 

botig‘i  joylashgan.  Toshqin  paytida  botiqning  katta  qismini  suv  bosadi.  Ayrim 

joylarda  esa  bir  necha  tepaliklar  keng  akvatoriyadan  orollar  shaklida  ko‘tarilib 

---

turadi. Niger botig‘ining shimoliy qismida qumoq jinslar ko‘p, siyrak o‘simliklar 

bilan  qoplangan  dyunalar  uchraydi.  Niger  botig‘ining  sharqiy  qismida  maksimal 

balandligi  1735  m  bo‘lgan,  kristall  jinslardan  tarkib  topgan  Bauchi  (Jos)  platosi 

qad ko‘tarib turibdi. SHarq tomonda Bauchi platosi tik yon bag‘r hosil qilib CHad 

ko‘li  botig‘i  bilan  tutashadi.  Botiqning  eng  past  qismi  Bodele  chukmasi  bo‘lib, 

uning yuzasi okean sathidan atigi 200 m baland, joylashgan. Plyuvial iqlim davrida 

bu  chukma  o‘rnida  yirik  ko‘l  bo‘lgan.  CHad  ko‘li  botig‘i  sharqda  Darfur  platosi 

(eng  baland  nuqtasi  Marra  tog‘i.  3088  m)  va  janubda  Adamava  toshari  bilan 

o‘ralgan. 

Sudan  tabiiy  geografik  oblastining  sharqiy  qismida  Ok  Nil  botig‘i 

joylashgan.  U  sharqda  Efiopiya  tog‘ligi  bilan  va  janubda.  SHarqiy  Afrika  yassi 

tog‘ligi bilan chegaralangan. CHad va Ok Nil botiqlarining  bir-biridan balandligi 

500-700  m  keladigan  kristall  jinsli  plato  ajratib  turadi.  Oq  Nilning  yuzasi  yassi 

tekislik  bo‘lib  daryo  vodiylari  chuqur  ishlamagan.  Pastqam  joylarda  daryo 

qayirlarida  botqoqliklar  keng  tarqalgan.  Daryo  toshqini  paytida  katta-katta  tekis 

maydonlarni suv bosib ketadi. 

Sudanning  iqlimi  subekvatorial,  musson  harakterga  ega.  Qishda  shimoli-

sharqiy      passat      shamollari      (xarmattan)      esadi.      Kontinental  tropik  havo 

hukmronlik  qiladi.  Eng  salqin  oyning  o‘rtacha  harorati      20°,  26°S      ni      tashkil   

etadi.      YOzda      janubi-g‘arbiy      musson      shamollari

:

  hukmronlik  qiladi.    Nam 

ekvatorial    havo  massasi  o‘zi  bilan    katta  miqdorda  namgarchilik  olib  keladi. 

Harorat  30°,  35°S  atrofida  bo‘ladi.  Maksimal  harorat  40°S  dan  oshadi.  Jazirama 

issiq quruq fasl bilan nam faslning almashinish davriga tug‘ri keladi. SHu paytda 

kuchli chang buronlari (xabub) va momokaldiroklar bo‘lib o‘tadi. YOg‘ingarchilik 

fasli  shimolda  2  oydan  janubda  10  oygacha  davom  etadi.  YOg‘in  miqdori  ham 

shimolda  300  mm  dan  janubda  1500-2000  mm  gacha  kupayadi.  Sudanning. 

janubiy qismida yog‘ingarchilik miqdori g‘arbda 2000 mm dan sharqda 1000 mm 

gacha kamayadi. 

G‘arbiy va SHarqiy Sudan hududlaridan yirik daryolar oqib o‘tib. Atlantika  

okeani  havzasiga  qo‘yiladi.    G‘arbiy  Sudaning  acociy  suv  tarmokqarini  Niger, 

Senegal va Gambiya daryolari tashkil etadi.  SHarqiy Sudanning eng yirik daryosi 

Ok  Nil  va  uning  sekin  oquvchi  irmoqlari  hisoblanadi.  Daryo  vodiylari  bo‘ylab 

kuchli botqoqlangan erlar uzoq masofaga cho‘zilgan. Markaziy Sudan SHarqiy va 

G‘arbiy  Sudandan  farq  qilib,  ichki  berk  havza  hisoblanadi.  Bu  regeon  atrofidagi 

platodar  va  tog‘lardan  boshlanuvchi  SHari,  Komadugu-Yobe,  Ngadda,  Mbuli 

daryolari CHad  ko‘liga  quyiladi. CHad  ko‘lining  qirg‘oqlari  past,  yassi  tekis,  

botqoqlangan.  YOmg‘ir  faslida  ko‘lning  akatsiyasi  kengayadi  va  maydoni  ikki 

xissaga ortadi.  

Sahroi  Kabir  cho‘l  landshaftlaridan  Sudan  savannalariga  utishda  dag‘al    

boshoqli    o‘tlardan,    butalardan,    akatsiyalardan    va   dum palmalaridan tarkib 

topgan  siyrak  o‘simliklar  polosasi  chala  cho‘llar  va    quruq  savannalar  o‘tkinchi 

zona vazifasini bajaradi. Bu polisa ko‘pincha  saxel zonasi deb ham ataladi. Saxel 

zonasida  qizil-qo‘ng‘ir  va  qora  tuprorqlar  yaxshi  rivojlangan.  Biroq  bu  zonada 

cho‘llanish  jarayoni  tez

 

sur’atlar      bilan    katta-katta    maydonlarni      qamrab   

olmoqda.      Tropik  cho‘llarning  savannalarga  bostirib  kelishi  ko‘p  yillardan  beri 

---

davom-etib  kelmoqda.  Ayrim  ma’lumotlarga  qaraganda  Sahroi  Kabir  cho‘llari  

janubga  qarab  yiliga  1  km  atrofida  kengayib  bormoqda.  Bunga  sabab  tabiiy  va 

antropogen omillarning hamkorlikdagi salbiy ta’siridir. 

Saxel zonasidan janubga borgan sari o‘t o‘simliklari qalinlashib, boabablar,    

soyabonsimon    akatsiyalar,    dum    palmalari    va    boshqa  daraxtlarning soni 

orta  boradi.  Bu  tipik  savannalardir.  Sudanning   

 

janubiy  qismi  sudan  zonasi  deb 

atalib,  bu  erda  qizil  tuproqlarni  qoplab  olgan  baland  bo‘yli  boshoqli  o‘tlar, 

o‘rmonli savannalar Keng tarqalgan. Doimiy yashil va bargni tukuvchi o‘rmonlar 

daryo  vodiylarida    ko‘pchilikni  tashkil  etadi.  Vodiy  o‘rmonlarida  palmalar,  kola, 

kdrite,  va  seyba  daraxtlari    o‘sadi.    Daraxtlarning  ko‘plab    kesilishi    sudan  

zonasida o‘rmonlar maydonini keskin qamayishiga olib keldi. 

CHad  ko‘li  qirg‘oqlaridagi  va  Oq  Nil  botig‘idagi  botqoqlilarida 

qamishzorlar,    qiyoqzorlar    va    papiruszorlar    katta-katta    maydonlarni  egallab 

olgan.  Botqoqlangan  erlarda  hayvonot  dunyo  yaxshi  saqlangan.  CHad  ko‘li 

atrofida fillar, karkidonlar, arslonlar va boshqa hayvon turlari yashaydi.