O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi

 

Past Afrika 

 

Past  Afrika  materikning  shimoli-g‘arbiy  katta  qismini  tashkil  etadi.  Uning 

aksariyat qismini absolyut balandligi 1000 m dan oshmaydi. Past Afrika tarkibiga 

Atlas tog‘lari, Sahroi Kabir cho‘llari, Sudan-Gvinщya tekisliklari va Kongo botig‘i 

geografik o‘lkalari kiradi. 

Atlas  tog‘lari.  Atlas  tog‘lari  materikning  shimoli-g‘arbiy  chekka  qismida 

joylashgan  mustaqil  tabiiy  geografik  o‘lka  hisoblanadi.  O‘lka  shimol  va  sharqda 

O‘rta  dengiz,  g‘arbda  Atlantika  okeani  va  janubda  Sahroi  Kabir  cho‘li  bilan 

chegaralanadi. Uning tabiiy xususiyatlarida O‘rta dengiz subtropik landshaftlaridan 

Sahroi  Kabir  tropik  landshaftlariga  o‘tish  harakteri  yaqqol  sezilib  turadi.  Atlas 

tog‘larining  shimoli-g‘arbiy  sohil  qismi  Pireney  yarim  orolini  janubiy  tog‘li  sohil 

qismini  tabiatini  eslatadi.  O‘lkaning  ichki  va  janubi-sharqiy  qismlarining  tabiati 

Sahroi  Kabirning  shimoliy  cho‘l  landshaftlari  tabiatiga  juda  yaqin.  Hatto 

tog‘larning  pastqam  joylarida  Sahroi  Kabir  cho‘l  landshaftlari  o‘lkaning  ichki 

rayonlarigacha kirib boradi. 

Atlas tog‘lari orografik jihatdan juda murakkab tuzilgan. O‘rta dengiz sohili 

bo‘ylab  balandligi  2000-2500  m  keladigan  yosh  burmali  tog‘lar  chuzilgan.  O‘rta 

dengiz  qig‘og‘ining g‘arbiy  qismida  joylashgan  Er-Rif  yoki  Rif  Atlasi  va  sharqiy 

qismida joylashgani Tell Atlas tog‘laridir. Er-Rif tog‘ining baland nuqtasi Tidigin 

chuqqisida 2456 m ni, Tell Atlasining baland cho‘qqisi Lalla-Xadija tog‘ida 2308 

---

m ni tashkil etadi. Bu tog‘lar Alp burmalanishida vujudga kelgan. 

O‘lkaning janubida Atlantika okeanidan shimoli-sharqqa qarab Baland Atlas 

tog‘lari  chuzilgan.  Bu  tog‘larning  asosiy  qismi  gersin  burmalanish  bosqichida 

vujudga kelgan. Baland Atlasning maksimal cho‘qqisi Tubkat massivida 4165 m ni 

tashkil  etadi.  Bu  cho‘qqi  butun  o‘lkaning  ham  eng  baland  nuqtasi  hisoblanadi. 

Baland  Atlasdan  janubroqda  Antiatlas  tog‘i  joylashgan.  Uning  eng  baland  joyi 

2531  m  ga  teng.  Undan  janubroqda  balandligi  1635  m  ga  etadigan  Jabal-Bani 

tizmasi cho‘zilib yotibdi. 

Baland Atlas tog‘ tizmasidan shimoli-sharq tomonda uning davomi bo‘lgan 

Sahroi    Kabir    Atlasi  joylashgan.  Bu  tizmaning  eng    baland  nuqtasi  Aysa  tog‘i 

okean sathidan 2336 m ko‘tarilgan. Sahroi Kabir Atlasidan sharqda SHeliya (2328 

m)  tog‘i  bor.  Bu  tog‘dan  shimoli-sharqda  Gabes  va  Tunis  Atlasi  joylashgan. 

Umuman  Atlas  tog‘lari  g‘arbda  Atlantika  okeani  sohilidan  sharqda  O‘rta  dengiz 

sohilidagi Ras-Engela burnigacha 2000 km masofaga cho‘zilgan. 

Atlas  tog‘  tizmalarining  oralig‘ida  ichki  tekisliklar  va  Baland  platolar 

polasasi  joylashgan. Platolarning  o‘rtacha  balandligi  800-1200  m  ni  tashkil  etadi. 

Bu  polosa  Atlantikabo‘yi  tekisligidan  zinapoyasimon  ko‘tarilib,  O‘rta  dengiz 

sohiligacha  davom  etadi  va  hududiy  jihatdan  tog‘oralig‘i  chukmasiga  to‘g‘ri 

keladi.  Baland  platolar  Atlas  tog‘larining  sharqiy  qismida  keng  polosa  hosil  qilib 

cho‘zilgan. 

Tog‘li  o‘lkaning  barcha  qismi,  jumladan  shimoldagi  yosh  tog‘lar  ham 

neogenning  oxirida  yuz  bergan  kuchli  vertikal  tektonik  harakatlarni  boshdan 

kechirgan va usha davrda Atlas tog‘larining hozirgi qiyofasi shakllangan. Vertikal 

tektonik harakatlar natijasida ayrim tog‘ tizmalari ko‘tarilgan, vulkanik jarayonlar 

faollashgan bir qancha vulkanlar otilib turgan jumladan Tubkal 

TOF 

massivi, Aysa 

togi va boshqalar dastlabki davrda harakatdaga vulkanlar bo‘lib, hozir ular sungan 

vulkanlarga  aylangan.  Tektonik  harakatlar  hozirga  qadar  ham  o‘z  faoliyatini 

tuxtatgan emas. SHuning uchun o‘lka hududida kuchli zilzilalar tez-tez takrorlanib 

turadi. 

Atlas  tog‘li  o‘lkasining  quruq  va  keskin  kontinental  iqlim  sharoiti  uning 

relefini  shakllanishiga  ham  ta’sir  etadi.  Intensiv  ravishda  nurayotgan 

TOF 

jinslari 

tog‘ etaklarida, ichki platolarda to‘planib, katta-katta maydonlarda toshloq erlarni 

hosil  qilgan.  Ayrim  joylarda  tosh  uyumlari  o‘rtasidan  o‘tkir  qirrali  va  tik  qoyali 

baland  tog‘lar  ko‘tarilib  turibdi.  Atlas  tog‘lari  erozion  kuchli  parchalangan.  

Ularning    yon  bag‘rlari  chuqur  vodiylar  va  daralar  bilan  uyilgan.  Bazand 

platolarning yuzasi quruq vodiylar tizimi bilan kesilgan. 

Atlas  tog‘larining  iqlimi  xilma-xil.  Uning  shimoliy  qismi  O‘rta  dengiz 

iqlimiga ega. YOzi quruq issiq va qishi nam iliq bo‘ladi. Qishning o‘rtacha harorati 

12°,  15°S.  YOz  oyining  o‘rtacha  harorati  esa  24°,  27°S  ga  teng.  Atmosfera 

yog‘inlarining  asosiy  qismini  g‘arbiy  shamollar  Atlantika  okeanidan  olib  keladi. 

YOg‘inlarning  ko‘proq  miqdori  tog‘larning  g‘arbiy  va  shimoliy  yon  bag‘rlariga 

hamda 

QIPFOQ 

bo‘ylariga  tushadi.  SHarqqa  borgan  sari  yog‘ingarchilik  miqdori 

keskin kamayadi. Masalan, yog‘in miqdori g‘arbda 800 mm ni tashkil etsa, sharqda 

Gabes  qo‘ltig‘i  yaqinida  200-300  mm  gacha  kamayadi.  Dengiz  sohilida  qor 

kamdan-kam  yog‘adi  va  tezda  erib  ketadi.  YOz  oylarida  shimolda,  qirg‘oqlar 

---

tomon tog‘lardan fyon tipidagi sirokko shamoli esadi. SHu paytlarda havo harorati 

35°,  40°S  gacha  ko‘tariladi.  Atlas  tog‘larining  janubiy  qismi  doimo  tropik  cho‘l 

iqlimi  ta’sirida  bo‘ladi.  Bu  erda  havo  harorati  ancha  yuqori,  yog‘ingarchilik 

miqdori kam. SHuning  uchun  dehqonchilikning hamma  turlari  sun’iy  sug‘orishga 

asoslangan. 

Ichki  platolar  va  berk  vodiylarning  iqlimi  keskin  kontinental,  quruq  va 

baland  bo‘lganligi  uchun  sovuq.  Tog‘  tizmalari  okeandan  keladigan  nam  havo 

massalarini  to‘sib qo‘yganligi  sababli  o‘rtacha  yillik  yog‘in  miqdori  500  mm  dan 

oshmaydi. YOg‘ingarchilikning asosiy qismi qish oylariga to‘g‘ri keladi. 

Qish kunlari sovuq bo‘lib harorat -10°, -17°S gacha pasayadi. Qor qoplami 

kapin  bo‘ladi  va  ichki  vodiylar  qattiq  qiziydi.  O‘rtacha  harorat    26°,  28"S  ni, 

maksimal harorat 50°S ni tashkil etadi. 

Atlas   tog‘larining   tuproq-o‘simlik    qoplamida,    uning   iqlim sharoitiga 

o‘xshash, ichki farqlar yaqqol ko‘zga tashlanib turadi. Bunday farqlar ayniqsa tog‘ 

tizmasining qirg‘oq bo‘yilari va ichki rayonlari uchun xosdir. 

Tog‘  yon  bag‘rlarining  pastki  qismlarida  va  dengiz  sohillarida  jigar  rang 

tuproqlar tarqalgan. Ular  doimiy  yashil makvis tipidagi  butazorlar, pakana  bo‘yli 

palmazorlar va doimiy yashil pukak eman o‘rmonlari bilan qoplangan. Ralandlikka 

ko‘tarilgan  sari  aralash  holda  igna  barglilardan  atlas  kedri  va  tisa  daraxtlari 

uchraydi. 1500-3000 m balandliklarda bargini tukuvchi O‘rta Yevropaga xos keng 

bargli o‘rmonlar o‘sadi. 3000 m dan baland joylarda alp o‘tloqzorlar tarkib topgan. 

Atlas  tog‘  etaklaridagi,  ayniqsa  Atlantika  okeani  va  O‘rta  dengiz 

sohillaridagi  keng  maydonlar  yaxshi  o‘zlashtirilgan.  Sug‘oriladigan  erlar  sitrus 

plantatsiyalari,  zaytun  daraxtlari,  don  ekinlari  bilan  band.  Arab  qishloqlarining 

atrofida  shaftoli,  urik  va  anorzorlar  ko‘p.  Zinapoyasimon  tog‘  yon  bag‘rlarida 

tokzorlar barpo etilgan. 

Atlas  tog‘larining  ichki  qurg‘oqchil  kontinental  iqlimli  platolarida, 

vodiylarida  va  janubiy  yon  bag‘rlarida  buz  tuproqlar  keng  tarqalgan.  Bu  erlar 

quruq  dasht  va  chala  cho‘l  landshaft  komplekslaridan  tarkib  topgan.  O‘simliklari 

tikanli  yostiqsimon  butachalardan,  shuvoqlardan,  boshoqli  alfapardan,  uncha 

baland bo‘lmagan yuyuba, akatsiya va pista daraxtlaridan iborat. 

Atlas  tog‘larining  hayvonot  dunyosi  Afrika  va  Janubiy  Yevropaga  xos 

hayvon  turlaridan  tarkib  topgan.  Yirqichlardan  chiyaburi,  yovvoyi  mushuk, 

gienalar  yashaydi.  Boshqa  hayvon  turlaridan  quyonlar,  qushoyoqlar,  o‘txur 

damanlar,  qoyali  tog‘larda  dumsiz  makaklar  uchraydi.  Kaltakesaklar  va  ilonlar 

juda ko‘p. Agrolandshaftlarga zarar keltiruvchi chigirtkalar keng tarqalgan.