|
Efiopiya-Somali. Efiopiya-Somali tabiiy geografik o‘lkasi Efiopiya
tog‘ligidan va Somali platosidan yoki yarim orolidan tashkil topgan bo‘lib,
shimoli-sharqda Qizil dengiz va Adan qo‘ltig‘i bilan, sharqda va janubi-sharqda
Hind okeani bilan, g‘arbda Ok Nil botig‘i va janubda Rudolf ko‘li botig‘i bilan
chegaralangan. O‘lkaning hozirgi relefini shakllanishida qadimiy kristall jinslar,
mezozoyning oxiridan boshlab yuz bergan tektonik harakatlar natijasida otilib
chiqqan lavalardan hosil bo‘lgan trapplar va tuflar ishtirok etadi. Kristall jinsli
poydevorning kamroq qismini qalinligi bir necha yuz metr keladigan chukindi
jinslar - ohaktoshlar va qumtoshlar qoplab olgan. Katta qismi neogan - to‘rtlamchi
davrda otilib chiqqan va qalinligi 1000 m gacha etadigan yosh lavalar bilan
qoplangan. Lavalar quyi qismida bazaltlardan va doleritlardan, yuqori qismida
ishqorli bazalt, traxit va riolitlardan iborat.
Efiopiya tog‘ligi gorst tipidagi palaxsa tog‘lardan bo‘lib, neogenda er
pustining uzilmalari va yoriqlari bo‘ylab okean sathidan 2000-3000 m
balandlikkacha ko‘tarilgan. Tog‘likning sharqiy va janubiy yon bag‘rlari juda tik
koyali, g‘arbiy yon bag‘ri zinapoyasimon pasayib Sudan tekisligi bilan tutashadi.
Tog‘lik yuzasi chuqur tektonik daryo vodiylari bilan bir necha massivlarga
bo‘lingan. Massivlarning tepalik qismida qoldiqli bazalt tog‘ cho‘qqilari ko‘tarilib
turibdi.
Efiopiya tog‘ligining eng baland va tik yon bag‘rli massivi Atbar va Takkaze
daryolari yuqori oqimining oralig‘ida joylashgan Semien tog‘idir. Efiopiyaning
eng baland cho‘qqisi Ras-Dashan (4620 m) ham shu tog‘ massivida joylashgan.
Undan janubroqda balandligi 4100 m (Talo cho‘qqisi) bo‘lgan CHoke tog‘i
submeridional ravishda chuzilgan. Baland ko‘tarilgan bu ikki tog‘ massivi
oralig‘ida tektonik botiq vujudga kelgan. Uning eng past qismi 1830 m balandlikda
joylashgan. Tana tektonik ko‘li bilan band.
Efiopiya tog‘ligining shimoli-sharqiy qismida Qizil dengizdan Danakil tog‘i
orqali ajralib turgan Afar tektonik chukmasi joylashgan. Uning ajralmas qismi
bo‘lgan Assal botig‘i okean sathidan -153 m pastda joylashgan. Bu butun
Afrikaning ham eng past joyi hisoblanadi. Afar chukmasi lavalar, tuflar kabi
vulkanik jinslar bilan hamda dengiz, ko‘l va eol yotqiziqlar bilan qoplangan. Uning
atrofida Alu (496 m), Gobuli (960 m), Umnuna (690 m), Afdera (1200 m) va
boshqa vulkanlar tizimi polosa bo‘lib joylashgan.
Efiopiya tog‘ligi janubi-sharqda chuqur o‘zilma vodiy orqali Haud
platosidan ajralib turadi. Bu plato kristall jinslardan tarkib topgan Somali yarim
oroli platosi tomon zinapoya hosil qilib pasayib boradi. Somali platosi ham o‘z
navbatida janubi-sharqqa Hind okeani Ugomon asta-sekin pasayib borib, qirg‘oq
bo‘yi tekisligi bilan tutashadi. Platoning shimoliy qismi 2200-2400 m (SHimbiris
tog‘i 2416 m) balandlikacha ko‘tarilib bir necha massivlarga bo‘lingan. Uning
shimoliy yon bag‘ri Adan qo‘ltig‘iga tutashgan. Somali platosi Efiopiya tog‘ligiga
nisbatan ancha past, tektonik o‘zilmalar va yoriqlar kam tarqalgan, lavalar bilan
qoplangan erlar oz maydonni egallagan.
Efiopiya-Samali tabiiy geografik o‘lkasining iqlimi asosan ekvatorial,
musson iqlim.Uning shimoliy qismi tropik cho‘l va chala-cho‘l iqlimiga mansub.
Efiopiya tog‘ligiga va Somali platosiga yog‘ingarchilikni Hind okeanidan esadigan
musson shamollari olib keladi. YOg‘ingarchilikning katta qismini tog‘likning yon
bag‘rlari to‘sib qolib, yiliga o‘rtacha 1000 mm dan ortiq yog‘in tushadi.
Tog‘likning, ichki vodiylarida, berk botiqlarda va Somali yarim orolining katta
qismida yillik yog‘in miqdori 250 mm ga, Afar chukmasida esa 200 mm ga ham
etmaydi. O‘lkaning eng qurg‘oqchil rayyoni Qizil dengiz sohili hisoblanadi. Bu
erda yillik yog‘in miqdori 125 mm atrofida bo‘lib haviviy cho‘l sharoiti
hukmronlik qiladi. Qizil dengiz sohilida yog‘ingarchilikning nihoyatda kam
bo‘lishiga sabab qish oylarida Arabiston yarim oroli tomonidan esadigan quruq
shimoli-sharqiy passat shamollarining ta’siridir.
Ulkaning baland tog‘ massivlaridan boshqa barcha hududida havo juda issiq
va harorat yuqori bo‘ladi. O‘rtacha oylik va yillik harorat 20°S
;
dan past bo‘lmaydi.
Adan qo‘ltig‘i sohilida yanvar oyining o‘rtacha harorati 24°S ga, iyulning o‘rtacha
harorati 36°S ga teng. YOz oylarida maksimal harorat 40°-50°S gacha ko‘tariladi.
Bu er yuzidaga eng issiq rayonlardan biri hisoblanadi.
Efiopiyaning baland
TOF
massivlari uchun iqlimning baland tog‘
mintaqaligiga harakterli. Tog‘likning 1700-1800 m balandlikkacha bo‘lgan qismi
issiq va nam iqlim mintaqa (kolla) ga qaraydi. Bu erda o‘rtacha oylik harorat 20°S
dan pastga tushmaydi. Undan yuqorida 2400 m balandlikkacha bo‘lgan
TOG
‘
yon
bag‘rlaridagi mu’tadil iqlim mintaqa (voyna-dega) da o‘rtacha oylik harorat yil
davomida 15°-20° S atrofida
Do'stlaringiz bilan baham: | 
