Hindiston yarim oroli. Hindiston yarim oroli Janubiy Osiyo regionining Himolay
tog‘lari va Hind-Gang pasttekisiligi landshaft oblastlariga nisbatan o‘zining
qadimiyligi bilan farq qiladigan tabiiy geografik o‘lkadir. U Osiyoning janubiy
qismida joylashgan bo‘lib, shymolda X,ind-Gang paettekisligi bilan
che1aralangan. YArim orolniig g‘arbiy qirg‘og‘i Arabiston dengizi, sharqiy
qirg‘og‘i Bengal qo‘ltig‘i suvlari bilan yuvilib turadi. O‘lka hududi shimoldan
janub tomon torayib kelib uchburchak shaklni hosil qiladi. Maydoni 2 mln km
2
atrofida. Qirg‘oqlari ko‘p joylarda tekis, kam kesilgan.
Hindiston yarim orolining poydevori eng qadimgi kristall jinsli Hindiston
platformasidan tarkib topgan. Uning yuzasi ayrim joylarda yoshroq kontinental va
vulkanik jinslar bilan qoplangan. Ko‘pchilik joylarda qristall jinslar er yuzasiga
chiqib peneplenlashgan platolar hosil qilgan. Daryo vodiylari platolarni kesib
parchalab, tak yon bag‘rli uchastkalarga ajratib yuborgan. YArim orolning shimoli-
g‘arbii qismi mezozoyning oxiri va kaynozoyning boshida otilib chiqqan bazalt
lavalari bilan qoplangan. Bu lavalardan keng maydonlarni egallab yotgan yassi
platolar hosil bo‘lgan. SHarqidagi qadimiy tektonik cho‘kmalar laguna va
kontinental yotqiziqlar bilan to‘lgan.
Normada daryo vodiysi cho‘kmasi Hindiston yarim orolini shimoliy va
janubiy qismlarga - Markaziy Hindiston va Dekan yassi tog‘ligiga ajratib turadi.
Marqaziy Hindistonning g‘arbiy chekkasida Katxiyavar yarim orolidan Dehli
tomon submeridional ravishda Aravalli tizmasi cho‘zilgan. Uning eng baland
nuqtasi 1722 m ga teng. Undan sharqda o‘rtacha balandligi 500 m atrofida bo‘lgan
va qadimiy kristall jinslardan tarkib topgan Malva platosi yastanib yotibdi. Ba’zi
joylarda platoning yuzasi lavalar bilan qoplangan. Platoning shimoliy chekkasi
Hindiston yarim orolining shimoliy chegarasi bo‘lib xizmat qiladi. Bu regionda
eng so‘nggi tog‘ hosil bo‘lish jarayoni mezozoyda bo‘lib o‘tgan. Malva platosining
janubiy ko‘tarilgan qismida Vindxya (881 m) va Kaymur past tog‘lari cho‘zilib
yotibdi. Normada vodiysi tektonik cho‘kmasidan janubda maksimal balandligi
1325 m bo‘lgay Saptura tog‘i joylashgan. Bu tog‘lar sharq tomonda Gondvana
platosi bilan tutashgan.
Hindiston yarim orolining janubiy kapa qismi Dekan yassi tog‘ligi bilan band.
Uning o‘rtacha balandligi 800 m atrofida bo‘lib, zaminini Hindiston platformasi
tashkil etadi. YAssi tog‘likning sharqiy na janubiy qismlarida qadimiy kristall
jinslar er yuzasiga chiqib qolgan. Uning g‘arbida dengiz qirg‘og‘i bo‘ylab katta
masofaga cho‘zilgan G‘arbiy Gat tog‘lari va sharqida SHarqiy Gat tog‘lari
joylashgan.
G‘arbiy Gat tog‘lari Arabiston dentizi qirg‘og‘i bo‘ylab 1800 km masofaga
cho‘zilgan, daryo vodiylari, kanonsimon daralar bilan kesilgai. G‘arbiy yon bag‘ri
zinapoya bo‘lib sohil tomon tik tushgan. Uning o‘rtacha balandligi 1300 m, baland
nuqtalari Dodabetta cho‘qqisida 2633 m, Mulaynagiri tog‘ida 1923 m va Kalauba
tog‘ida 1646 m. G‘arbda sohil bo‘ylab cho‘zilgan kambar, qumoq va lagunali
dengizbo‘yi pasttekisligi Malabar qirg‘og‘i deb ataladi.
Dekan yassi tog‘ligining sharqiy ko‘tarilgan qismi SHarkiy Gat tog‘lari deb
ataladi. Bu tog‘lar G‘arbiy Gatga nisbatan ancha past, daryo vodiylari bilan kuchli
parchalangan va bir necha massiklarga bo‘lingan. O‘rtacha balandligi 1000 m dan
oshmaydi, eng baland joyi Devodi-Munda tog‘ida 1.680 m. SHarqiy Gat tog‘
etaklariga tutashgan dengizbo‘yi pasttekisliklari Koromandel qirg‘ogi deb ataladi.
YAssi tog‘likning janubiy qismida g‘arbiy va SHarqiy Gat tog‘lari bir-biri
bilan tutashib Nilgiri tog‘ massivini hosil qiladi. Massivning eng baland nuqtasi
Dodabetta tog‘ida 1633 m ga teng. Undan janubda Palni tog‘lari joylashgan, Uning
okean sathidan 2698 m qad ko‘tarib turgan Anaymudi cho‘qqisi Hindiston yarim
orolining ent baland nuqtasi hisoblanadi. Dekan yassi tog‘ligining ichkari rayonlari
relefi uchun bazaltli yassi platolar, tekislangan gryadalar xarakterli. Ularni chuqur
daryo vodiylari kesib o‘tgan. SHarqiy va janubiy rayonlarda peneplenlashgan
kristall jinsli yuzalar relefi u er-bu erda ko‘tarilib turgan balandliklar, kryajlar
bilan murakkablashgan.
O‘lka hududida xilma-xil foydali qazilmalar mavjud. Uning shimoli-sharqiy
qismidagi Damodar daryo vodiysida toshko‘mir, CHxota-Nagpur platosida temir
va marganets rudalari, boksit, slyuda konlari joylashgan. G‘arbiy Gat tog‘laridan
temir rudasi, boksit, monatsit qo‘mir qazib olinadi. Dekan yassi tog‘ligining
janubidagi Maysura platosi oltin koni bilan mashhur. YArim orolda olmos, neft,
grafit va boshqa konlar ham bor.
Hindiston yarim orolining iqlimi subekvatorial musson iqlim. YOzda
ekvatorial dengiz havo massalari nam mussonlar, qishda kontinental tropik havo
massalari - quruq mussonlar hukmronlik qiladi. Havo massalarining almashinishi
termik ekvatorning mavsumiy siljishiga bog‘liq. Himolay tog‘lari yarim orolni
shimoldan kirib keladigan sovuq havo massalaridan to‘sib turadi. Himolayning
janubiy yon bag‘ri ustida shakllanadigan shimol-sharqiy passat yuqori haroratga
ega. SHuning uchun yanvarning o‘rtacha harorati o‘lkaning shimolida +20°, +21°S
ni, janubida +27°, +29°S ni tashkil etadi. Eng issiq kunlar mart-may oylariga
to‘g‘ri kelib, o‘rtacha harorat 32°S ga etadi. Markaziy rayonlarda o‘rtacha
maksimal harorat 40°S dan ham oshadi.
YArim orolga tushadigan atmosfera yog‘inlarining 90% dan ko‘prog‘i yozgi
musson mavsumiga to‘g‘ri keladi. O‘lkaning g‘arbiy qismida yillik yog‘in miqdori
2500 mm dan oshadi. G‘arbiy Gatning ayrim joylarida 6000-7000 mm ga etadi.
SHarqiy sohillarda g‘arbga nisbatan yog‘ingarchilik kamroq bo‘ladi. Bu erda yiliga
1000 mm dan ko‘proq shimoli-sharqiy qismida 1200-1300 mm yog‘in tushadi.
Quruq iqlim ichkari rayonlar uchun xarakterli. Dekan yassi tog‘ligining markaziy
va shimoli-g‘arbiy rayonlariga 500 mm atrofida yog‘in tushadi. Qurgoqchil davr
o‘lkaning janubida 3 oy, shimoliy qismida 6-7 oy davom etadi.
Hindiston yarim orolining ko‘pchilik daryolari - Gadavari, Bxima, Krishna,
Tungabxadra, Kaverilar G‘arbiy Gat tog‘laridan boshlanib sharqqa tomon oqadi va
Bengal qo‘ltig‘iga quyiladi. Yirik daryolardan Narmada, Tapti va Maxi g‘arbga
tomon oqib Arabiston dengiziga quyiladi. Barcha daryolarning vodiylari tor va
chuqur. Ularning gidrologik rejimi musson xarakterga ega. Daryolar musson
yomg‘irlaridan to‘yinib yozda toщib oqadi, qishda esa juda kamayadi. Daryo
suvlaridan qishloq xo‘jalik ekin maydonlarini sug‘orishda foydalaniladi.
Tuproqlarning geografik tarqalishi bevosita ona jinslar litologiyasi bilan
bog‘liq. YAssi tog‘likning ichki rayonlarida qizil rangli savanna tuproqlari, bazaltli
lava qoplamlari ustida tropik qora tuproqlari-regurlar, dengiz sohillarida va
deltalarda allyuvial tuproqlar keng tarqalgan. Regurlar vulkanik jinslar ustida
shakllangan bo‘lib, namlikni yaxshi saqlaydi. SHuning uchun paxta
plantatsiyalarining asosiy maydoni ana shu tuproqlarda barpo etilgan. Hindiston
yarim orolining o‘simlik qoplami antropogen omil ta’sirida kuchli o‘zgargan.
Dekan yassi tog‘liga uyaun ko‘proq savannalar va siyrak o‘rmonlar xarakterli.
Ko‘p joylarda kesib yuborilgan o‘rmonlar o‘rnida ikkilamchi yoki antropogen
savannalar vujudga kelgan. Savannalarda baland bo‘yli o‘tlar, soyabon shakldagi
akatsiyalar, sal daraxti, finik palmalari o‘sadi. G‘arbiy Gatning shamolga ro‘para
yon bag‘rlarida palma, bambuk, kameliya, sandal daraxti, epifitlar va lianalar
ko‘pchilikni tashkil etadi. Nilgiri tog‘ining yuqori mintaqasida mo‘‘tadil mintaqaga
xos o‘simlik turlari emanlar, kashtanlar ko‘p uchraydi. Malabar qirg‘og‘i bo‘ylab
kokos palmazorlari cho‘zilgan. Torpik o‘rmonlarning katta maydoni o‘zlashtirilib,
ularning o‘rnini kofe, choy va sholi plantatsiyalari egallagan. Qishloq xo‘jaligida
shakar qamish, makkajo‘xori, araxis, tariq ham etishtiriladi.
Hindiston yarim orolining hayvonot olami nihoyatda xilma-xil. O‘rmonlarda
maymunlarning gibbon, langur, xanuman, makak kabi turlari, lemurlar keng
tarqalgan. Savannalarda Hind bo‘yvoli, gayal, banteng, yovvoyi echki, yovvoyi
ko‘y, antilopa, bug‘u, karkidon, yovvoyi ho‘kiz-gaur va boshqalar yashaydi.
Yirtqich hayvonlardan yo‘lbars, sirtlon, qoplon, bo‘ri, yovvoyi it, chiyabo‘ri,
mangusta, viverlar ko‘p uchraydi. Sudralib yuruvchilardan zaxarli ilonlar, ayniqsa
kobralar ko‘p tarqalgan. Qushlardan kakku, to‘ti, kaptar, qarg‘a, turna, oddiy tovus,
bankiv xo‘rozi va yirtqich qushlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Qalin o‘rmonlarda
hozir ham yovvoyi fillar uchraydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |