O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi

Janubi-sharqiy Osiyo 

 

Yevrosiyoning eng janubi-sharqiy qismida joylashgan Hindixitoy yarim oroli 

va  uning  janubiy  davomi  bo‘lgan  Malakka  yarim  oroli  Janubi-SHarqiy  Osiyo 

regionini tashkil etadi. Hindixitoy yarim oroliga yaqin joylashgan Malay arxipelagi 

ham  orollar  tabiiy  geografik  o‘lkasi  sifatida  Janubi-SHarqiy  Osiyo  regioni 

tarkibida  o‘rganiladi.  Quyida  bu  o‘lkalarning  tabiiy  geografik  xususiyaglariga 

tavsilot berib o‘tamiz. 

Hindixitoy yarim  oroli.  Hindixitoy  yarim  oroli  Yevrosiyoning  eng  janubi-

sharqiy  qismida  joylashgan  tabiiy  geografik  o‘lkadir.  Uning  maydoni  2  mln  km

2

 

atrofida  bo‘lib,  sharqiy  va  janubiy  qirg‘oqlarini  Tinch  okean  dengizlari,  g‘arbiy 

qirg‘oklarini hind okeani dengiz va qo‘ltiq suvlari yuvib turadi. Hindixitoy yarim 

oroli  materikning  janubiy  qismida  joylashgan  yarim  orollardan  qirg‘okparining 

kuchli  kesilganligi,  geologik  strukturasining  murakkabliga  va  er  usti  tuzlishining 

xilma-xilligi  bilan  farq  qiladi.  O‘lka  hududida  Vetnam,  Laos,  Kampuchiya, 

Tailand, Birmaning katta qismi va Malayziya, joylashgan. 

Hindixitoy  yarim  orolining  o‘rtalik  qismi  eng  qadimiy  Hindsina  kristall 

massividan,  sharqiy  qismi  mezozoy  burmali  strukturadan  va  g‘arbiy  qismi 

kaynozoy  burmali  strukturadan  tarkib  topgan.  SHuning  uchun  tog‘  tizmalarining 

yo‘nalishi  submeridional  yo‘nalishga  ega.  Er  yuzasining  umumiy  qiyaligi 

shimoldan  janubga  tomon  pasayib  boradi.  SHimoliy  va  markaziy  qismlarida 

tog‘liklar  va  platolar,  janubiy  qismida  allyuvial  pasttekisliklar  joylashgan. 

O‘lkaning barcha tog‘ tizmalari va tog‘liklari shimoldan janubga qarab cho‘zilgan 

g‘arbiy, markaziy va sharqiy orografik mintaqalarga bo‘linadi. 

YArim orolning g‘arbiy chekka qismida Rokxayn yoki Arakan tog‘ tizmasi 

Bengal  ko‘ltig‘i  qirg‘og‘i  bo‘ylab  cho‘zilgan.  Uning  janubiy  davomi  Andaman, 

Nikobar,  Sumatra  va  YAva  orollarigacha  kirib  borgan.  Arakan  tog‘lari  parallel 

tizmalardan  iborat  bo‘lib,  aksariyat  qismi  paleogen  davrining  yotqiziqlaridan 

tuzilgan. Uning eng baland nuqtasi Viktoriya cho‘qqisida 3053 m ga etadi. Arakan 

tog‘  tizmasidan  janubda  balandligi  1898  m  bo‘lgan  Sun  tog‘i,  sharq  tomonda 

baland nuktasi 800 m ga ko‘tarilgan Pegu past tog‘lari joylashgan. Arakan va Pegu 

---

tog‘  tizmalarini  bo‘ylama  cho‘zilgan  Iravadi  vodiysi  va  shu  nomli  allyuvial 

pasttekislik ajratib turadi. 

G‘arbiy  mintaqadan  sharqroqda  joylashgan  markaziy  orografik  mintaqa 

shimolda SHan tog‘ligidan boshlanib Malakka yarim orolining janubiy qismigacha 

davom etadi. SHan tog‘ligi va uning janubiy davomi bo‘lgan tizmalar kembriydan 

oldingi  qadimiy  kristall  jinslardan  tarkib  topgan.  Ularning  ustki  qismi 

paleozoyning  ohaktoshlari  va  qumtoshlari  bilan  qoplangan.  Bu  qadimiy 

burmalangan zona mezozoy va kaynozoyda  vertikal tektonik harakatlar natijasida 

qaytadan  ko‘tarilib  burmali-palaxsali  tog‘larga  aylangan.  SHan  tog‘ligi  chuqur 

vodiylar  va  tog‘oralig‘i  botiqlari  bilan  kuchli  parchalangan.  Uning  g‘arbiy 

ohaktoshli pastrok qismida karst relef shakllari yaxshi rivojlangan. SHarqiy  qismi 

tik  yon  bargli  va  dengiz  sathidan  2000-2500  m  baland  ko‘tarilgan.  Ular  Saluin 

daryosining chuqur vodiysi orqali ajralib turadi. 

SHan  tog‘ligidan  janubda  Tanentaunji  (Intixanon  cho‘qqisi  2595  m)  va 

Bilau  tizmalari  joylashgan.  Malakka  yarim  orolida  markaziy  mintaqa  ancha 

kengayib  balandligi  orta  boradi.  Malakkaning  shimoliy  qambar  qismini  Punet 

(1465 m) va Luang (1793 m) tog‘lari, janubiy kengaygan qismini Taxan (2187 m) 

va Korbu (2183 m) tog‘lari egallab olgan. 

Hindixitoyning  markaziy  qismida  maydoni  160  ming  km

2

  atrofida  bo‘lgan 

Korat  platosi  joylashgan.  Uning  balandligi  150-500  m  dan  1000  m  gacha  boradi. 

Qorat  platosi  bilan  Pasak  vodiysi  oralig‘ida  meridian  bo‘ylab  Dongpxrayafay 

tizmasi (Miang cho‘qqisi 2320 m) cho‘zilib yotibdi. Undan janubi-sharq tomonda 

Kravan (Kardamon) tog‘i cho‘zilgan. Baland nuqtasi Samkax cho‘qqisida 1744 m 

ga etadi. 

Hindixitoyning  sharqiy  qismidagi  sharqiy  orografik  mintaqa  shimoldan 

janubga  dengiz  qirg‘og‘i  bo‘ylab  cho‘zilgan.  Uning  shimoliy  qismidagi  kuchli 

parchalangan  tog‘likda  yarim  orolning  eng  baland  nuqtasi

 

Fansipan  cho‘qqisi 

dengiz  sathidan  3143  m  ko‘tarilib  turibdi.  Undan  janubga  tomon  cho‘zilgan 

CHionshon tizmasidagi Saylayleng tog‘ida maksimal balandlik 2711 m ga, Raoko 

tog‘ida 2286 m ga etadi. SHarqiy mintaqa tog‘lari janubga tomon pasayib boradi. 

Iravadi, Menam va Mekong daryolarining quyi qismlarida allyuvial pasttekisliklar 

katta  maydonlarni  egallab  olgan.  Hindixitoyning  janubi-sharkiy  qismida  yuzasi 

yassi tekis bo‘lgan Dongrek botig‘i joylashgan. Daryo vodiylari va pasttekisliklar 

aholi eng zich joylashgan va maksimal o‘zlashtirilgan erlar hisoblanadi. 

O‘lkaning  qadimgi  burmali  strukturalardan  tarkib  topgan  markaziy  tog‘ 

mintakasi  foydali  qazilmalarga  boy.  SHan  tog‘ligidan  ko‘rg‘oshin,  rux,  volfram, 

qalay, kumush va boshqa rudalar qazib olinadi. Malakka yarim orolidagi tog‘larda, 

Annam  tog‘ida  oltin,  volfram,  qalay  konlari  joylashgan.  SHarqiy  mintakaning 

kaynozoy  yotqiziqlarida  neft  konlari  bor.  Kravan’  (Kardamon)  tog‘lari  sapfir, 

yoqut kabi qimmatbaho toshlarga boy. 

Hindixitoy  yarim  orolining  katta  qismi  subekvatorial  mintaqada  va  janubiy 

(Malakka  yarim  oroli)  qismi  ekvatorial  mintaqada  joylashgan.  Mintaqalar 

o‘rtasidagi chegara taxminan 10° sh.k. dan o‘tadi. Subekvatorial iqlim mintakasida 

harorat,  yog‘ingarchilik  va  musson  sirkulyasiyasining  fasliy  o‘zgarishi  aniq 

ifodalangan.  Bundan  tashqari  o‘lka  hududida  tog‘  tizmalarining  meridional 

---

yo‘nalishi  qish  oylarida  shimoldan  kontipental  sovuq  havoni  kirib  kelishiga 

to‘sqinlik  qila  olmaydi.  SHuning  uchun  o‘lkaning  shimoliy  qismida  eng  sovuq 

oyning  o‘rtacha  harorati  1000  m  balandlikda  +16°S  dan  yuqori  ko‘tarilmaydi. 

Ayrim  paytlarda  yanvarda  harorat  +4°S  gacha  pasayadi.  15°  sh.k.  dan  janubda 

kontinetal havo massasining ta’siri sezilmaydi. Bu erda eng sovuq oyning harorati 

+21°,  +23°S  gacha  boradi.  Pasttekisliklarda  iyulning o‘rtacha  harorati  26°,  27°S. 

YArim  oroada  eng  issiq  oy  iyul  emas,  aprel  hisoblanadi.  Aprelning  o‘rtacha 

harorati Rangunda 29°S ga teng, tekisliklarning ichkari rayonlarida esa 30°S  dan 

oshadi. 

Janubi-g‘arbiy  ekvatorial  mussonlar  o‘lkaning  katta  qismiga  nam  havo 

massalarini  keltiradi.  Natijada  yarim  orolning  g‘arbiy  qirg‘oqlariga  yiliga  3000 

mm atrofida yog‘in tushadi. YOg‘ingarchilikning 80% i yoz oylariga to‘g‘ri keladi. 

Ichki  rayonlarda  yog‘in  miqdori  1000  mm  gacha  kamayadi.    Hindixitoyning 

shimoliy  qismida  Janubi-Xitoy  dengizidan  esadigan  janubi-sharqiy  mussonlar 

harakat  qiladi.  Bu  erda  ham  yog‘ingarchilikning  asosiy  qismi  yoz  fasliga  to‘g‘ri 

keladi.  Dengiz  tomondan  tropik  tayfunlar  kelib  turadi.  YArim  oroning  sharqiy 

qirg‘oqlariga  yomg‘irni  shimoli-sharqiy  yo‘nalishdagi  qishki  mussonlar  keltiradi. 

Maksimum  yog‘ingarchilik  kuz  va  qish  oylarida  kuzatiladi,  yozda  esa  g‘arbiy 

mussonlar sharqiy qirg‘oklarga orografik to‘siq tufayli etib bora olmaydi va u erlar 

yoz faslida quruq bo‘ladi. SHunga qaramasdan sharqiy sohillarga yiliga 1500 mm 

dan 3000 mm gacha yomg‘ir yog‘adi. 

Ekvatorial iqlim mintaqasida o‘rtacha oylik harorat ham yog‘ingarchilik 

miqdori ham bir tekisda taqsimlangan. Yil davomida harorat 26°, 29°S ni tashkil 

etadi, yog‘in miqdori 1500-2000 mm va undan ham ko‘proq. Kuchsiz shamollar 

esib turadi. 

Hindixitoy  yarim  orolining  barcha  yirik  daryolari  Tibet  tog‘ligidan  va 

Himolayning  sharqiy  qismidagi  tog‘lardan  boshlanadi.  Ular  yuqori  oqimida  tog‘ 

tizmalarini va tog‘liklarni kesib o‘tib, quyi oqimida keng allyuvial pasttekisliklar 

hosil  qilib  oqadi.  Kichik  daryolar  o‘lka  hududidagi  tog‘liklardan  va  tizmalardan 

boshlanadi. Barcha daryolar uchun musson rejim harakterli.    

Mekong  daryosi  va  faqat  Hindixitoyda,  balki  Yevrosiyoda  eng  uzun 

daryolardan  biri  hisoblanadi.  Uning  uzunligi  4500  km,  havzasining  maydoni  810 

ming  km

2

,  maksimal  suv  sarfi  30000  m

3

/sek.  ga,  minimali  1500  m

3

/sek  ga  teng. 

Mekong  Tibetning  Tangla  tizmasidan  boshlanib,  Tinch  okeanning  Janubi-Xitoy 

dengiziga  quyiladi.  Quyi  oqimida  Mekongni  suv  rejimi  Tonlesap  ko‘li  boshqarib 

turadi.  Uzunligi  jihatidan  ikkinchi  o‘rinda  Saluin  daryosi  turadi.  Uning  uzunligi 

3200 km, havzasining maydoni 325 ming km

2

. Bu daryo ham Tangla tizmasining 

4000 m balandligidan boshlanib, Hind okeanining Andaman dengizidagi Martaban 

qo‘ltig‘iga  quyiladi.  Saluin  yuqori  oqimida  qor  suvidan,  o‘rta  va  quyi  oqimida 

yomg‘ir suvidan to‘yinadi. 

Iravadi  daryosi  uzunligi  jihatdan  Mekong  va  Saluin  daryolaridan  keyin 

uchinchi o‘rinda turadi. Uzunligi 2150 km ga, havzasining maydoni 430 ming km

2

 

ga  teng.  O‘rtacha  yillik  suv  sarfi  13600  m

3

/sek.  Iravadi  Tibetning  janubiy  yon 

bag‘ridan  boshlanib  Andaman  dengiziga  quyiladi.  Menam  daryosi  yuqorida 

ta’riflangan  daryolardan  fark  qilib,  o‘lka  hududidagi  tog‘lik  va  platolardan 

---

boshlanib,  quyi  qismida  Menam  allyuviai  pasttekisligidan  oqib  o‘tadi  va  Janubi-

Xitoy  dengizininng  Siam  qo‘ltig‘iga  quyiladi.  Barcha  daryolar  kemalarning 

katnovi uchun juda kulay.  

Hindixitoyda  laterit  tuproqlarining  bir  necha  xillari,  tog‘larning  quyi 

mintaqalarida  podzollashgan  lateritlar  keng  tarqalgan.  Savannalarda  sariq,  qizil, 

qizg‘ish-qo‘ng‘ir  tuproqlar,  yirik  daryo  vodiylarida  va  deltalarda  allyuvyal 

tuproqlar  rivojlangan.  Baland  tog‘lar  uchun  qora  tusli  qo‘ng‘ir  va  tog‘-o‘tloq 

tuproqlar xarakterli. 

O‘lka  hududida  tropik  kengliklarga  xos  bo‘lgan  barcha  o‘simlik  tiplari 

uchraydi. Ayniqsa nam tropik o‘rmonlar, mangrazorlar, savannalar, Malakka yarim 

orolida  tipik  ekvatorial  o‘rmonlar  yaxshi  rivojlangan.  Hindixitoyning  pastqam 

sohillarini  mangra  o‘rmonlari  egallab  olgan.  Mantrazorlarda  lipa  palmasi  ham 

uchraydi.  Bu  o‘rmonlar  polasasi  vaqti-vaqti  bilan  suv  bosadigan  sohilbo‘yi 

o‘rmonlari  bilan  almashinadi.  Sohilbo‘yi  o‘rmonlarida  kokos  palmasi,  kazuarina, 

panduslar ko‘pchilikni tashkil etadi. 

Eng ko‘p tarqalgan o‘simlik tipi nam tropik o‘rmonlardir. Ular Hindixitoyning 

tekisliklarini, tog‘ yon bag‘rlarining quyi qismini, Malakka yarim orolini va 

sharqiy qirg‘oqlarining katta maydoning egallab olgan. O‘rmonlar tarkibida 

palmalar, fikuslar, bambuklar, daraxtsimon paporotniklar ustunlik qiladi. 

Qimmatbaxo daraxtlardan qizil, nim  pushti rang tiko va kauchuk beradigan 

daraxtlar o‘sadi. Muskat, qalampir munchoq, koritsa daraxtlari ham uchraydi. 

Malakkadagi o‘rmonlarda havoning katta namligi tufayli daraxtlarda mox va 

lishayniklarning qalin qoplami hosil bo‘lgan. 

Hindixitoy  tog‘larining  700-800  m  dan  yuqori  qismlari  doimiy  yashil 

emanlar,  bambuklar,  paporotniklar  bilan,  tog‘larning  balandroq  qismi  bargini 

to‘kuvchi  keng  bargli  (kashtan,  dafna  daraxti)  o‘rmonlar  bilan  qoplangan. 

Tog‘larning  eng  baland  cho‘qqilarida  qing‘ir-qiyshiq  o‘rmonlar  va  subalp 

o‘tloqlari tarkib topgan. O‘lkaning namgarchilik kam bo‘ladigan shimoliy va ichki 

rayonlarida  savanna  o‘simlik  tipi  vujudga  kelgan.  Ular  kesilib  ketgan  o‘rmonlar 

o‘rnida shakllangan bo‘lib,  antropogen savannalar hisoblanadi.  Savannalar  uchun 

boshoqli o‘tlar va yovvoyi shakar qamishlar harakterli. 

Tekisliklarda  va  tog‘  etaklarida  janubiy  o‘simlik  o‘rnini  madaniy  ekinlar 

egallagan. Pastqam erlarda sholi, shakar qamish, bananlar etishtiriladi. Qurg‘oqchil 

sug‘oriladigan rayonlarda paxta, sal daraxti, kokos palmasi, geveya daraxti ekiladi. 

Tog‘larning terrasalashtirilgan yon bag‘rlarida choy plantatsiyalari barpo etilgan. 

Hindixitoy  yarim  orolining‘  fauna  tarkibida  o‘rmon  hayvonlari  hukmronlik 

qiladi. Ular orasida gibbonlar, makakalar, Hindixitoy fili, qora ayiq, Malay ayig‘i, 

yo‘lbars,  qoplon,  karkidon,  yovvoyi  mushuk,  bug‘u  jayra,  bambuk  kalamushi 

ko‘pchilikni tashkil etadi. Suvda va quruqlikda yashovchi xayvonlardan timsohlar 

uchraydi.  Qushlardan  jannat  qushlari,  tustovuqlar,  kakliklar,  to‘tildr,  yovvoyi 

tovuqlar, tovuslar ko‘p tarqalgan.