O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi

Materik  muzliklari.  To‘rtlamchi  davr  tarixining  muhim  voqealaridan  biri 

materik  muzliklaridir.  Muzlik  nazariyasini  rivojlanishiga  va  muzlik  davrini 

o‘rganishga P.A.Kropotkin, S.N.Nikitin, G.F.Mirchiik, K.K.Markov, N.N.Sokolov 

va  boshqalar  katta  hissa  qo‘shdilar.  Olimlarning  fikriga  ko‘ra  Yevrosiyoning 

shimoliy  qismini  to‘rt  marta  materik  muzligi  bosgan.  Bular  oka  (lixvin),  dnepir 

(riss),  moskva  va  valday  (vyurm)  muzliklaridir.  Ayrim  olimlar  moskva  muzligini 

dnepr muzligining boskichi deb qaraydilar. Muzlik davrlari uzok davom etgan va 

ilik iqlimli muzliklararo davrlari bilan almashinib turgan. Asosiy muzliklararo iliq 

iqlimli davrlar lixvil, roslavl va mikulinlar hisoblanadi. Muhim materik muzliklari 

Yevrosiyoniig YYevropa qismida bo‘lib o‘tgan. 

Materik  muzliklari  orasida  eng  kattasi  va  ent  qalini  Dnepr  muzligi  bo‘lib, 

uning  janubiy  chegarasi  Sharqiy  YYevropa  tekisligi  bo‘ylab  48°  sh.k.  gacha 

bostirib  kelgan.  Bu  muzlikning  asosiy  markazi  bo‘lgan  Fenposkandiyada  muz 

qalqonining qalinligi 3000 m gacha yetgan. Dnepr muzligi butun Fennoskandiyani, 

Baltika  va  Shimoliy  dengizlarning  cho‘kmalarini,  O‘rta  YYevropa  tekisligini 

qoplab  olgan.  Materik  muzligining  ikkinchi  markazi  Qutb  Urali  va  Novaya 

Zemlyada  vujudga  kelgan.  Eng  kichik  markazi  Taymir  yarim  orolida  yuz  bergan 

qadimgi  materik  muzligi  bo‘lgan.  Undap  sharq  tomonda  O‘rta  Sibir  yassi 

tog‘ligining  shimoli-g‘arbida,  Shimoli-Sharqiy  Sibirda  va  Chukotkada  materik 

muzliklari  orollar  shaklida  tog‘  muzliklari  harakterida  bo‘lgan.  G‘arbiy  Sibirda 

materik  muzligining  janubiy  chegarasi  60°  sh.k.  dan  janubga  tushmagan.  Eng 

oxirgi  valday  (vyurm)  muzligining  qalinligi  markazda  2000  m  atrofida  bo‘lib,  u 

O‘rta va Shimoliy YYevropa xuduldarini nisbatan yaqin vaktlarda, ya’ni bundan 8-

10 ming yil oldin tark etgan.  

---

Mahalliy  tog‘  muzliklarining  markazlari  Alp,  Pireneylar,  Kavkaz,  Karpat, 

Tyanshan,  Pomir,  Oltoy,  Hinduqush,  Himolay  va  materikning  boshqa  tog‘ 

tizimlarida bo‘lgan va ular besh martagacha takrorlangan. 

Materik  muzliklari  Yevrosiyoning  shimoliy  qismini  relefiga  kuchli  ta’sir 

ko‘rsatgan.  Aypiqsa  so‘nggi  valday  muzligining  izlari  xozirga  qadar  yaxshi 

saqlangan. Muzlar Fennoskandiya va Qutb Urali tog‘laridan surilib tushayotganida 

tog‘ jinslarining yuzasini sidirib silliqlagan, parchalangan toshlarni janub tomonga 

olib  ketgan.  Muz  erib  ketganidan  keyin  Sharkiy  YYevropa  tekisligining  va 

Osiyoning  shimoliy  qismlarida  ko‘plab  morena  yotqiziqlarini,  keng  maydonlarda 

qumlarni  va  lyossimon  jinslarni  qoldirib  ketgan.  Morenalar  baland  tepaliklarni, 

uzoq masofaga cho‘zilgan gryadalarni hosil qiladi. Ularning oralig‘ida pastliklar va 

uncha  chuqur  bo‘lmagan  ko‘llar  hosil  bo‘lgan.  Bunday  xildagi  relef  shakllari 

morena  relefi  deyiladi.  Materik  muzliklari  tufayli  hosil  bo‘lgan  morenali  relef 

shakllari,  son-sanoqsiz  morena  va  muz-tektonik  ko‘llar  Yevrosiyoning  shimoliy 

regionlarini  tabiatiga  rang-barang  manzara  baxsh  etadi  hamda  bu  hududlarning 

landshaft strukturasiii yanada ham murakkab tuzilishiga ta’sir ko‘rsatadi.