O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi

 

Yer qimirlash va vulkanlar 

Yevrosiyoning janubiy qismidan Yer kurasining juda katta YYevropa-Osiyo 

seysmik mintaqasi o‘tadi, sharqiy chekkasidan esa Tinch okean seysmik mintaqasi 

o‘tadi. Bu mintaqalar eng serharakat joylar hisoblanadi. Yer yuzida ro‘y beradigan 

kuchli zilzilalarning aksariyati shu mintaqalarga to‘g‘ri keladi. Yer qimirlash tabiiy 

ofat  jarayonlarining  bir  turi  bo‘lib,  uning  shavqatsiz  silkinishidan  kishilar, 

shaharlar,  kurilishlar  katta  talofat  ko‘radi.  Masalan,  1923  yilda  yer  qimirlash 

natijasida  Yaponiyaning  poytaxti  Tokio,  1948  yilda  Turkmanistonning  poytaxti 

Ashxabod,  1995  yilning  yanvar  oyida  Yaponiyaning  Kobe  shahri  to‘liq  vayron 

bo‘ldi.  1966  yildagi  yer  qimirlash  Toshkent  shahrida  juda  katta  zarar  yetkazdi. 

1998 yilda Afg‘onistonda sodir bo‘lgan kuchli zilzila natijasida o‘nlab qishloqlar 

to‘lik vayron bo‘ldi, minglab aholi qurbon bo‘ldi va boshpanasiz qoldi. 

Hozirgi  paytda  olimlar  Yer  po‘stida  ro‘y  beradigan  jarayonlarni  har 

tomonlama  o‘rganishga  kirishganlar.  Tabiatda  sodir  bo‘ladigan  bunday  dahshatli 

hodisalarni  har  tomonlama  mukammal  o‘rganish  yer  qimirlashning  qayerda  va 

qachon  bo‘lishini  oldindan  aytib  berishga  hamda  aholini  ogohlantirishga  yordam 

beradi. 

Vulkanlarning  geografik  tarqalishi  ham  zilzilalar  singari  Yer  po‘stining 

seysmik  mintaqalari  bilan  chambarchas  bog‘liq.  Vulkanlar  ayniqsa  Tinch  okean 

"Olovli xalqasi"da keng tarqalgan. Shuning uchun ham YYevropa-Osiyo seysmik 

mintaqasi  Yer  seysmik  energiyasining  15%  ini  shu  mintaqada  sarf  qilsa,  Tinch 

okean  seysmik  mintaqasi  esa  Yer  seysmik  energiyasining  80%  ga  yaqinini  shu 

yerda  sarf  qiladi.  Yevrosiyodagi  otilib  turadagan  eng  katta,  eng  baland  va  guzal 

vulkan Kamchatka yarim orolidagi Klyuchi Sopkasi bo‘lib, uning balandligi 4750 

m,  kraterining  diametri  500  m,  uning  yon  bag‘rlarida  60  dan  ziyod  qo‘shimcha 

konuslar ko‘tarilib turibdi. Klyuchi Sopkasining cho‘qqisi qor va muzliklar bilam 

qoplangan.  Ularning  quyi  chegarasi  dengiz  sathidan  1500-2000  m  balandlikdan 

boshlanadi.  Vulkanning  otilishi  juda  dahshatli  bo‘lib,  gulduragan  ovozi  250-300 

---

km gacha boradi. Harakatdagi vulkanlar Kuril, Yaponiya, Ryukyu, Filippin, Katta 

Zond orollarida keng tarkalgan. 

O‘rta  dengiz  orollari  va  sohillarida,  Arman  tog‘ligida,  Kavkaz  tog‘larida 

ham vulkanlar ko‘p. Masalan, Katta Kavkaz tog‘ tizmasidan Kazbek va Elbrus tog‘ 

cho‘qqilari to‘rtlamchi davr boshlarida harakatdagi vulkanlar bo‘lib, hozir so‘ngan 

vulkanlar qatoriga kiradi. 

Seysmik  mintaqalarning  serharakat  joylarida  vulkanlardan  tashqari  geyzer 

buloqlari ham otilib turadi. Geyzerlar ayniqsa Kamchatka yarim orolining sharqiy 

sohillarida  ko‘p  uchraydi.  Bulardan  eng  yiriklari  Troynoy,  Fontan  va  Velikan 

geyzerlari  hisoblanadi.  Velikan  geyzerining  maydonchasi  30x40  m,  chuqurligi  3 

m,  o‘rtacha  har  4  soatu  10  minutda  bir  marta  otiladi  va  2  minut  davom  etadi. 

Uncha  katta  bulmagan  geyzerlar  Kamchatkaning  janubida,  Paujet  buloqlari 

rayonida uchraydi. Geyzer buloqlari birinchi marta 1755 yilda S.P.Krasheninnikov 

tomonidan kashf etilgan. 

Geyzerlar yer qa’ridan otilib chiquvchi qaynoq suvlardir. Geyzerlarning xalq 

xo‘jaligida  ahamiyati  juda  katta.  Qaynoq  suv  bug‘i  elektr  stansiyalarning 

turbinalarini  bemalol  aylantira  oladi.  Bunday  elektr  stansiyasi  Kamchatkada 

qurilgan.  Geyzer  suvlaridan  uylarni,  korxonalarni  va  issiqxonalarni  isitish  uchun 

foydalaniladi.