QURUQLIKDAGI TABIAT ZONALARI
Reja:
1. Geografik mintaqalar va zonalar.
2. Sektorlik.
3. Balandlik mintaqalari.
4. Qutbiy nomutanosiblik.
Geografik mintaqalar va zonalar. Yer Yuzasining notekis isishi havo
massalari zichligini turli xil bo’lishi ga kuchli ta’sir etadi. Bu esa troposferada
termodinamik tenglikni bo’zilishiga va havo massalariniig sirkulyatsiyasiga olib
keladi. Oqibatda troposferada bir necha sirkulyatsiya zonalari hosil bo’lib,
geografik mintaqalarni vujudga keltiradi. Bo’lar ekvatorial, tropik, mo’tadil,
qutbiy-asosiy mintaqalar va subekvatorial, subtropik, subarktika (subantarktika) -
o’tkinchi. mintaqalardir. Har qaysi asosiy mintaqa uchun o’zining havo massasi
harakterli, o’tkinchi mintaqalarda esa. fasllarga qarab qo’shni asosiy
mintaqalarning havo massalari hukmronlik qiladi. Masalan, ekvatorial mintaqada
ekvatorial havo massasi, subtoroik mintaqada tropik va mo’tadil havo massalari
hukmronlik qiladi.
Geografik mintaqalarning nomi asosan iqlim mintaqalarining nomi bilan
to'g'ri keladi. Bunga sabab, landshafta arning energetik asosini Quyosh
radiatsiyasi tashkil etadi. Quyosh radiatsiyasi landshaftlarda issiqlik va namlikni
taksimlanishi, fasliy ritmiklik orkali namoyon bo’ladi. Binobarin, geografik,
miyatakalaryi shakllanishida iqlim omili yetakchi rol o’ynaydi. Geografik
mintaqalarni iqlim mintaqalari bilan to'g'ri kelyshy birinchidan, zonallik
qonuniyatining umumsayyoraviy harakterga ega ekanligida bulsa, ikkinchidan
uning barcha geografik komponentlarda va tabiat komplekslarida o’z ifodasini
topganligidadir.
Geografik mintaqalar zonal farqlariga ko’ra landshaft zonalariga bo’linadi.
Landshaft zonalari geografik mintaqalarning yirik tarkibiy qismi hisoblanadi.
Ular mintaqalar doirasida issiqlik va namlik miqdori hamda nisbatiga qarab
muayyan tartibda qonuniy almashinib boradigan landshaft komplekslaridir.
Shuning uchun geografik zonallik ladshaft sferasining eng harakterli
xususiyatidir. Tabiat zonalari ham geografik mintaqalar singari ekvatordan
qutblar tomon birin-ketin almashinib boradi. Shimoliy yarim sharning Arktika
mintaqasida Arktik yoki muz saxrolar zonasi, subarktika mintaqasida tundra va
o’rmon tundra zonalari, mo’tadil mintaqada tayga, aralash o’rmonlar, keng bargli
o’rmonlar, o’rmon dasht, chala cho’l va cho’l zonalari, preriylar, subtropik
mintaqada doimiy yashil o’rmonlar va butazorlar, subtropik cho’llar, nam
subtropik o’rmonlar, tropik siyrak o’rmonlar, savannalar, tropik chala cho’l va
cho’l zonalari va boshqa lar mavjud. Bo’lar kenglik zonallik qonuniyatining
mahsulidir.
Har qaysi zona o’zining ma’lum miqdordagi namlanish koeffitsiyentiga ega.
Shuning uchun landshaft zonalarining chegaralari namlanish koeffitsiyenti
miqdori Bilan aniqlanadi. G.N.Visotskiy va N.N.Ivanovlar buyicha namlanish
koeffitsiyenti tundra va tayga zonalarida 1 dan ortik, o’rmon dashtda 1,0-0,6,
dashtda 0,6-0,3, chala cho’lda 0,3-0,12 va cho’lda 0,12-0,01 ga teng.
Okeandagi geografik mintaqalar. Geografik mintaklar yoki zonalar faqat materik
uchun harkterli bo’lib kolmasdan, balki okeanlar uchun ham harakterlidir.
Okeandagi mintaqalar quruqlikdagi mintaqalarga nisbatan kenglik bo’ylab
joylashish xususiyatiga ega. Faqat Atlantika okeanining shimoliy qismida
Grenlandiya va Labrador sovuq oqimi hamda Shimoliy Atlantika iliq oqimi
(Golfstrim) ta’sirida subarktika mintaqasining chegarasi parallel yunalishdan
chekinib, dioganal buyicha o’zgaradi. Okeandagi geografik mintaqalar ko’p chilik
holatlarda zonalar deb ham ataladi. D.V.Bogdanov Dunyo okeanida 11 ta zona
borligini aniqlagai. Quyida D.V.Bogdanov buyicha okean va quruqlik zonalarini
keltiramiz (1-jadval). Bunda Siz okean va quruqlikdagi zonalarni bir-biri bilan
taqqoslab, ularning o’xshalik tomonlarini va tafovutlarini bilib olasiz.
Agar jadvalda keltirilgan okean va quruqlik zonalarini bir-biriga bo’lgan
nisbatini taqqoslasak, D.V.Bogdanovning okeanda ajratgan geografik zonalari
quruqlikdagi alohida-alohida zonalarga emas, balki uning geografik mintaqalariga
yoki landshaft zonalari guruxiga to'g'ri keladi. Okean zonalarini quruqlikdagiday
yanada maydarok zonalarga tabaqalash uchun ko’p lab faktik materiallarga va
mukammal bilimga ega bulmoq lozim.
1-jadval
Okean va quruqlik zonalari
Do'stlaringiz bilan baham: 
