|
Biogen bosidach (570 mln. - 40 ming yil). Bu boskich paleozoy, mezozoy
eralarini va kaynozoyning paleogen va neogen davrlarini uz ichiga oladi.
Paleozoyning boshlayishi bilan dengiz va materiklarni usimlik koplami va
xayvonot dunyo egallayboshlaydi. Biogen komponentlarning geofafik kobik va
landshaft sferasiga bulgan ta’siri orta boradi.. Tirik organizmlar evaziga
atmosferada kislorod mikdori kupayadi, chukindi jinslarning hosil bulish jarayoni
tobora faollashdi, landshaft sferasiniig muxim komponentlaridan biri hisoblangan
tuprok koplami vujudga keldi. Landshaft sferasi biogen boskichda uzining zonal
strukturasiga eta buldi. Zonal strukturani tashkil etuvchi landshaft tiplari paleozoy,
mezozoy va kaynozoy (paleogen, neogen)da bir necha marta uzgarib turdi.
K.K.Markovning (i960) isbotlashicha, Yer yuzasi tabiatining xozirgi yorkin
xususiyatlaridan biri bulgan - geografik zonallik kembriydan boshlab namoyon
bulgan. Uning yana ham yakkolrok ifodasi toshkumir davridan boshlangan.
Kembrey davrida uziga xos murakkab differensiatsiyalangan tana tuzilishga ega
bulgan va kuruklik uchun dastlabki usimliklardan biri hisoblangan butaga uxshash
psilofitlar usgan. Bu usimlik Rossiyaning YYevropa kismida, Uralda, Sibirda,
Kozogistonda, Urta Osiyoda keng tarkalgan, Shimolmy Amerikada Appalachidan
to Elsmir Yerigacha bulgan xududni koplagan. Psilofit florasi devonda ham
mavjud.
Toshkumir davrida usimliklar zonal urmon landshaftlarini tashkil etadi. Urta
va yukori toshkumir davrining usimliklari balandligi bir necha un metrga
yetadigan lepidodendron, sigillyariy, kalamit va paporotnik urmonlaridan tashkil
topgan.Bu urmonlarda aralash xolda oddiy kurinishga ega bulgan yalongoch
uruglilar (igna barglilarning dastlabki turi) ham uchragan. A.N.Krishtofovich
(1957) paleobotanik tadkikot ma’lumotlariga asoslanib, karbon va perm davrlari
uchun harakterli bulgan uchta botanik-geografik urmonlar zonasini ajratadi: 1)
shimoliy -mu’tadil - tungus zonasi, 2) ekvatorial - tropik - vestfal-zonasi, 3)
janubiy mu’tadil - gondvan zonasi. Bur davridan boshlab yopik uruglilar (keng
bargli urmonlar) xukmronlik kila boshlaydi. Keng bargli urmonlar xozirgi floraga
ancha yakin ulib, ular magnoliya, fikus, palma, lavr, chinor, kashtan, buk, eman
zarang, tol kabi daraxtlardan tashkil toptan. Urmonlarda igna bargli daraxtlar - yel,
karagay, pixta, kedrlar ham aralash xolda uchragan.
Biogen boskichida landshaft sferasining uzi geografik kobikning tarkibi va
strukturasiga kuchli reflektor singari ta’sir eta boshlaydi. Landshaft sferasining
asosiy komponentlaridan biri bulgan usimlik koplami fotosintez jarayonini
faollashtirib, atmosfera tarkibini keskin uzgartiradi, erkin kislorod mikdorini
oshiradi, karbonat kislotasini kamaytiradi. Bu xol 25-35 km balandlikda
atmosferaning ozon katlamini vujudga keltirdi. Ozon ekrani organik xayot uchun
negativ ta’sir kursatadigan ultrabinafsha Quyosh radiatsiyasining kiska tulkinli
kismini yutuvchi va xayotni ximoya kiluvchi muxim gorizont bulib xizmat kiladi.
Ozon ekrani landshaft sferasi - geografik kobik tizimining asosiy yaratuvchilik
kobiliyatlaridan biridir (Milkov, 1970). U Yer tarakkiyoti garixi jarayonida
vujudga kelgan xayot tufayli namoyon bulib, uz navbatida xayotni ximoya kiladi
va landshaft sferasida chegaralanmagan darajada xayotni rivojlanishiga imkon
yaratadi.
Biogen boskichi davrida chukindi jinslarning tuplanishida biostromning roli
juda kata. Bu borada organizmlarning geologik faoliyati uch aspektga bulinadi: 1)
organogen jinslarning tuplanishi (kumir, marjon ohaqtoshlar, diatomitlar va x.k.);
2) muayyan landshaftlarda migratsiya elementlarigshng fizikaviy va kimyoviy
sharoitiga ta’siri; 3) yer pustida uning hamma geokimyosini ifodalovchi
migratsiya elementlariga ta’siri.
Yerning geokimyoviy xayotida tirik moddalarnint ahamiyati juda kata.
Chukindi kdtlamda organik uglerodning mikdori 3,6-1015 t, yoki xajm hisobida 3
mln. km3 ga teng. Tirik moddalar massasi, xayotdagi hamma yashash davrni
umumlashtirganda, 4x1019 t yoki xajm ifodasida 4x1019 km3 ni tashkil etadi, bu
xozirgi Dunyo okeanining xajmidan 30 marta kup.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
