Antropogen bosich (40 ming yil avval - xozirgi davr). Turtlamchi davrda
eng kadimiy odamlar hisoblangan arxantroplar yuzaga keladi. Arxantroplar (uning
kagoriga kiruvchi pitekantrop ham) materik muzligi boshlanmasdan oldin mavjud
bulib, ularning dastlabki vatani Janubi-Sharkiy Osiyo bulgan. Mindel yoki oka
muzligidan keyin pitekantrop va sinantroplar urniga paleoantroplar keladi. Uning
vakili Janubiy O'zbekistonda yashagan va koldigi Boysun tog tizmasidagi dentiz
satxidan 1500 m. balandlikda Teshiktosh goridan topilgan neandertalesdir.
Turtlamchi davrda inson paydo buliish Bilan landshaft sferasi tarakdiyotiga
birdaniga tasir kursatgani yuk. Ynsonning landshaft sferasiga bulgan ta’siri kup
vakt davomida deyarli sezilarli bulmagan. Eng kadimgi odamlar bundan 500-100
ming yil oldin, ashel madaniyati davrida, kariyb 400 ming yil davomida fakdtgina
ovchilik va tuplovchilik bilan shugullangan. By borada landshaft sferasi
tarakkiyotiiing biogen va antropogen boskichlari urtasida uxshashlik bor. Chunki
xayotning paydo bulishi bilan biogen boskichning boshlanishi urtasida ham uzok
vakt, kariyb 3 mlrd. yil utgan. Boshkacha kilib aytganda, har ikkala xolatda ham
tayyorgarlik davri ta’sir etish davriga nisbatan uzok vakt davom etgan.
Eng sunggi materik muzligi - vyurm yoki valdayning urtalarida, taxminan
38-40 ming yil oldin paleoantroplar urniga xozirgi tipdagi odamlarning bevosita
utmishdoshi bulgan oantroplar (kroman’oneslar) paydo buladi. Bu davr yukori
paleolit madaniyatiga to'g'ri kelib, neoantroplar landshaft sferasi tarakkiyotiga
ta’sir eta boshlaydi. Yukori paleolit odamlari xayvonlarni ovlash, balik ushlash va
usimliklarning mevalarini tuplash bilan birga, uzlariga kishki boshpana kurish
bilan ham shugullanadi. Shuning uchun ham yukori paleolitni landshaft sferasi
tarakdiyotidagi antropogen boskichning boshlanish davri deb karalishi haqikatga
yakindir. Turtlamchi davrga kelib Yerning geografik kobigi va landshaft sferasi
inson xayot kechiradigan va uning xujalik faoliyati uchun asosiy geografik muxit
bulib koldi. Geografik kobik va landshaft sferasi yukori paleolit va mezolit
davrlaridan boshlab ynsonning kuchli ta’siriga duch kela boshlaydi. Ayniksa
landshaft sferasining strukturasada va tuzilishida insonning xujalik faoliyati ta’siri
tufayli uzgarishlar ruy berdi. Bronza va temir davrlarida insonning landshaft
zonalariga va ularnint tabitiga bulgan ta’siri yanada orta bordi. Dexkonchilikning
rivojlanishi tufayli aksariyat geografik zonalarning tabiiy xoldagi usimliklari
dastlabki xolatini uzgartirdi, ularniig urnini agrobiotsenozlar egalladi. Yerlarni
ochish va xaydash hisobiga
erozion jarayonlar faollashdi. Suv inshoatlarining kurilishi natijasida yirik
daryolarning rejimi keskin uzgardi.
Inson fan-texnika progressi davrida fan va zamonaviy texnika yutukdaridan
keng foydalanib, yirik-yirik regionlarda, geografik zonalarda uzining ishlab-
chikarish va xujalik faoliyati tufayli misli kurilmagan ishlarni amalga oshirmokda:
yirik tog-kon soanoatlariniig barpo bulishi va rivojlantirilishi, yangidan
sugoriladigan yer maydonlarining kengaytirilishi, botkokliklar shur yerlarniig
meliorativ xolatini yaxshilanishi, zkinzorlarni xdmoya kiluvchi urmon polosalarini
tashkil etilishi, daryolarda tugonlarning kurilishi va x.okazolar landshaft
sferasining tarakkiyotiga va uning strukturasini uzgarishiga katta ta’sir kursatdi.
Xozirgi paytda insonning tabiatga bulgan ta’siri global mashtabda bulib, u tobora
progressivlashib bormokda. Bu borada iamlikning aylanishini, yeuv balansini,
biologik va ekologik muvozanatni, issiklik balansini uzgarishini hamda kimyoviy
elementlarning texnogen migratsiyayeini eslatib utish kifoyadir. Ana shu
uzgarishlar antropogen omilning bevosita ta’sirida vujudga kelgan. Shunday kilib,
landshaft sferasining xozirgi kiyofasi ma’lum darajada ynson xujatshk
faoliyatining hosilayeidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |