|
Landshaft sferasiiing xususiyatlari va ikki yarusligi. Yerning landshaft
sferasi nixoyatda murakkab tabiiy geografik kompleks bulib, u boshka
geosferalardan uziga xos bir kator xususiyatlari bilan farq kiladi. Bular
kuyidagilardan iborat: 1) landshaft sferasiiing gorizontal strukturasi juda murakkab
va raig-barang. Uning xududiy tabakalanishi va strukturasining murakkabligi kup
sonli gekomplekslar va geotizimlardan tashkil topganligidadir; 2) landshaft
sferasini tashkil etuvchi xududiy va akval komplekslar organizmlarning deyarli
hammasi landshaftzonallik konuniyatnga buysungan xolda. tabakdlangan. Shu
bilan birga geografik komponentlar va tabiiy geografik jarayonlar ham zonaldir; 3)
sayyoramizda mavjud bulgan usimlik olami va tirik organizmlarning deyarli
hammasi landshaft sferasida ujassamlashgan. 4) landshaft sferasining kalinligi ikki
ulchovda - birinchidan kutblardan ekvatorga karab va ikkinchidan kichik
morfologik birliklardan yirik regional birliklarga karab orta boradi; 5) Yerning
landshaft sferasi ham mustakil tabiii chegaraga va uziga xos kalinlikka ega bulgan
sayyoraviy kompleks bulib, u yangi shakllangan Fan- landshaftshunoslikning
asosiy ob’ekti va predmeti bulib xizmat kiladi.
Yerning landshaft sferasi ham geografik kobikda uxshash uzining kalinligiga
va vertikal chegaralariga ega. Ammo, landshaft sferasining kalinligi geografik
kobikning kaliiligiga nisbatan juda kam bulib, u unlab metrlar bilan.ulchanadi.
Landshaft sferasining kalinligi kutblardan – Arktika va Antarktikadan ekvatorga
karab orta boradi. Arktika saxrolarida va tundra zonasida uning kalinligi 5-10 m
dan yukori kutarilmaydi, tropik va zkvatorial mintakalarda esa 150-200 m. gacha
yetadi (Milkov, 1970). Bu borada landshaft sferasi bilan geografik kobik urtasida
umumiy uxshashlik bor. Geogafik kobikda ham kalinlik kutblardan ekvator tomon
osha boradi.
Dunyo okeanida landshaft sferasining uziga xos xususiyatlaridan biri bulgan
ikki yaruslik vujudga keladi. Buning sababi katta kalinlikdagi okean, suvida.
Yerning asosiy kobiklari atmosfera, gidrosfera va litosferalar integrallashgan
xolda bevosita tutashgan, bir-biriga ta’sirchan va uzaro alokddorlikda bula
olmasligidadir. Ulardan fakatgina ikkitasi, atmosfera bilan gidrosfera va
gidrosfera bilan litosfera bir-biri bilan to'g'ridan-to'g'ri tutashgan bulishi mumkin.
Atmosfera litosferadan bir necha kilometr kalinlikdagi suv kdtlami bilan ajralib
turadi. Binobarin, geosferalarning bevosita tutashishi okeanlarning fakat yuzasi
bilan tagida sodir buladi. Atmosfera bilan gidrosfera uzaro tutashgan joyda
birinchi yarus - okean yoki suv yuzasi landshaft sferasi, gidrosfera bilan litosfera
tutashgan joyda ikkinchi yarus - okean tagi landshaft sferasi vujudga keladi.
Okeanlarda landshaft sferasining birinchi, suv yuzasi yarusining kalinligi
150-200 m chukurlikkacha boradi. Fotosintez uchun zarur bulgan Quyosh nuri va
uning turli spektrlarining ta’siriy doirasi ham shu kdliilik bilan ulchanadi. Bu
chukurlikdan pastga tushgan sari usimlik orgaiizmlari yukoladi. Shuning uchun
ham fotosintezning kuyi nuktasini okeanlardagi suv yuzasi landshaft sferasining
Kyyi chegarasi deb kabul kilingan. Bu yarus biomassalarga juda boy, lekin
ularning biologik unumdorligi. Dunyo okeanining tabiii sharoitiga, zonalligiga
moslashgan xolda taksimlangan.
Kuyi, okean tagi landshaft yarusi ikki geosferaning -gidrosfera bilan
litosferaning uzaro to'g'ridan-to'g'ri, tutashgan zonasida, mikroorganizmlarning
rivojlanishi uchun kulay sharoit mavjud bulgan joyda vujudga kelgan bulib, u
Dunyo okeanining organik xayot keng tarkalgan ikkinchi gorizontidir. Bu
yarusda
asosan mikroorganizmlar xukmronlik kiladi. Masalan, L.A.Zenkevichning
(1951) ma’lumotiga kura Tinch okeanning tropik zonasidan olingan 1 sm3
suvda okean yuzasidan 100 m chukurlikkacha bulgan katlamda 160 ta, 400 va
800 m chukurliklarda 16-17 ta, 1200 m chukurlikda 0-2 ta, 1500 m
chukurlikdagi balchik, gruntda 160 mln. ta bakteriya bor. Demak, landshaft
sferasining kuyi yarusidati xayot jarayonida bakteriyalar muxim rol uynaydi.
Dunyo okeaninigag materik sayozligida -shelfda landshaft sferasining yukori va
kuyi yaruslari bir-biri bilan birlashib bitta okean landshaft sferasini tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
