O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti kattaqo’RG’on filiali “аxborot texnologiyalari” kafedrasi



Download 4,8 Kb.
Pdf ko'rish
bet36/77
Sana28.05.2023
Hajmi4,8 Kb.
#945342
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   77
Bog'liq
f98dcd570342e01d043d64b29a37ec0c Algebra va sonlar nazariyasi

x
x
x
x
x
x
x
x
x





 



sistemaning kengaytirilgan matrisasini o’zgartiramiz:
1
1 3
2
1
1 3
2
1
2
5
9
0
3
2
11
2
5
4 23
0
3
10 19
1
1 3
2
0
3
2
11
0
0
8 8










 
































sistemaning matrisasi uchburchak shaklga keldi va demak u birgalikda aniq bo’lib, 
hosil bo’lgan matrisadan berilgan tenglamalar sistemasiga teng kuchli bo’lgan
1
2
3
4
2
3
4
2
3
5,
2
5
8,
0
6
x
x
x
x
x
x
x

 






tenglamalar sistemasiga o’tsak, undan berilgan tenglamalar sistemasiga teng kuchli
1
2
3
2
3
3
3
2,
3
2
11,
8
8
x
x
x
x
x
x




 




63 
tenglamalar sistemasiga o’tib, pastdan yuqoriga qarab harakat qilib, 
1
2
3
2,
3,
1
x
x
x

 
 
yagona yechimlarini topamiz.
3.
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
2
3
4
2,
2
4
3
2,
2
2
7
4
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x



 




 


 
sistemaning kengaytirilgan matrisasini qaraymiz:
1
2
3
4
2
1
2
3
4
2
2
4 1
3
2
0
0
5 11
6
1 2
2
7
4
0
0
5
11 6
1
2
3
4 2
0
0
5 11 6
0
0
0
0 0




 




















 









 










sistemaning matrisasining shakli zinapoyasimon (trapesiyasimon) shaklga keladi va 
demak u birgalikda, aniqmasdir. 
1
3
,
x x
noma’lumlar oldidagi 1, 5,
2
r

tasi 
uchburchak shaklni beradi va demak 
4
2
2
n
r
   
ta 
1
4
,
x
x
noma’lumlari o’ng 
tomonga o’tkazib ozod o’zgaruvchilar sifatida qabul qilamiz, ya’ni ixtiyoriy qiymatlar 
beramiz va sistemani yechamiz:
1
3
2
4
3
4
3
2
2
4 ,
5
6
11
x
x
x
x
x
x

  




4
3
6 11
5
x
x



va buni yuqoridagi tenglamaga olib borib qo’ysak
2
4
1
8 10
13
5
x
x
x



hosil bo’ladi. Shunday qilib,
2
4
1
4
3
8 10
13
,
5
6 11
5
x
x
x
x
x



 



64 
lar berilgan tenglamalar sistemasi yechimlarining umumiy ko’rinishi bo’ladi. Bu 
formulada 
2
x
va 
4
x
larga ixtiyoriy qiymatlar bersak, biz 
1
x

3
x
larni topamiz. 
Masalan, 
2
4
1,
1
x
x


qiymatlar 
bersak, 
1
3
1,
1
x
x


topilib, 
1
2
3
4
1,
1,
1,
1
x
x
x
x




lar berilgan sistemani xususiy yechimi bo’ladi.


65 


66 


67 


68 
Nazorat savollari 
1.
 
Chiziqli tenglamalar sistemalarining almashtirishlari.
2.
 
Gauss usuli 
3.
 
Teng kuchli sistemalar
 
 
4.
 
Bir jinsli tenglamalar sistemasi yagona yechimga ega bo`lish v 
abo`lmaslik sharti.
 
 
 
 
 


69 
10-ma`ruza mashg`uloti 
Ikkinchi va uchinchi tartibli determinantlar. 
Yuqori tartibli determinantning ta’rifi va uning xossalari. O’rin 
almashtirishlar va o’rniga qo’yishlar 
 
Reja
1.
 
Ikkinchi va uchinchi tartibli determinantlar. 
2.
 
Yuqori tartibli determinantning ta’rifi
3.
 
 Xossalari 
4.
 
O’rin almashtirishlar va o’rniga qo’yishlar 
Bizga 
,
0
P charP

maydonda ikkinchi tartibli chiziqli tenglamalar sistemasi 
berilgan bo’lsin:
11 1
12 2
1
21 1
22 2
2
,
a x
a x
b
a x
a x
b




(1)
Teorema 19.1
. (1) sistema 
11 22
12
21
0
a a
a a
 


da yagona yechimga ega.
Isbot
. Ushbu 
1
1 22
2 12
2
2 11
1 21
,
b a
b a
b a
b a
 

 

deb olamiz. Sistemadagi 
birinchi tenglamani 
22
a
ga, ikkinchisini 


12
a

ga ko’paytirib, qo’shsak,
1
1
x
  
(2)
tenglik hosil bo’ladi va agar birinchi tenglamani 


21
a

ga, ikkinchi tenglamani 
11
a
ga ko’paytirib, qo’shsak
2
2
x
  
(3)
tenglik hosil bo’ladi.
Natijada bu tenglamalardan 
0
 
bo’lgani uchun
0
0
1
2
1
2
,
x
x






(4)
(1) sistemaning yagona yechimi (ko’rsating!) hosil bo’ladi. Bu yechimga Kramer 
qoidasi bo’yicha hosil qilingan deb yuritiladi. Endi 
11
12
21
22
a
a
A
a
a


 



kvadrat matrisaga 
11 22
12
21
a a
a a
 

sonni mos qo’yamiz. Bu songa 
A
matrisaning 
ikkinchi 
tartibli 
determinanti 
yoki 
qisqacha 
determinanti 
deyiladi 
va
det ,
,
,
A A
d

yoki


70 
11
12
21
22
a
a
a
a
tarzida belgilanadi.
Bu belgilashlarda teorema 19.1 quyidagicha aytiladi, agar tenglamalar 
sistemasining asosiy matrisasining determinanti 
11
12
21
22
0
a
a
a
a
 

bo’lsa, u holda (1) sistema yagona
0
0
1
2
1
2
,
x
x






yechimga ega bo’ladi.
Yuqoridagi kiritilgan belgilashlarga asosan
1
12
11
1
1
2
2
22
21
2
,
b
a
a
b
b
a
a
b
 
 
ko’rinishda yozishimiz mumkin. 
1
2
,
,
  
larning berilishidan, ularning qiymatlarini 
hisoblash quyidagi diagonal usuli deb nomlanuvchi qoida bilan topiladi va uni 
quyidagi sxema orqali ko’rish mumkin:
 

 

Bu yerdagi 
 

diagonaldagi sonlar ko’paytmasi musbat ishora, 
 

diagonaldagi sonlar ko’paytmasi manfiy ishoralar bilan olinadi.
Misol 1. Ushbu
1
2
1
2
2
3
1,
5
23
x
x
x
x

 


sistemani yechamiz:


71 
 
1
2
2
3
2 1
3 5 17
0,
5 1
1
3
68,
23 1
2
1
51
5
23

 
     



 


 

va demak 
1
1
68
4
17
x





,
2
2
51
3
17
x





sonlar berilgan sistemaning 
yechimlari bo’ladi (tekshiring!).
Uchinchi tartibli tenglamalar sistemasini
11 1
12 2
13 3
1
21 1
22 2
23 3
2
31 1
32 2
33 3
3
,
,
a x
a x
a x
b
a x
a x
a x
b
a x
a x
a x
b









(5)
yechish uchun biz uchinchi tartibli determinant tushunchasini kiritamiz. Agar
13
11
12
21
22
23
31
23
33
a
a
a
A
a
a
a
a
a
a




 





(6)
(5) tenglamalar sistemasining noma’lumlar oldidagi koeffisiyentlaridan tuzilgan 
uchinchi tartibli asosiy kvadratik matrisasi bo’lsa, ushbu
11 22 33
13 21 32
12
23 31
13 22 31
11 23 32
12
21 33
a a a
a a a
a a a
a a a
a a a
a a a
P







elementga (songa) 
A
matrisaning determinanti deyiladi va 
det ,
,
,
A A
d

yoki
13
11
12
21
22
23
31
32
33
a
a
a
a
a
a
a
a
a
(7)
ko’rinishlarda belgilanib olinadi. Determinantni qiymatini hisoblash (7) yig’indiga 
qarab, quyidagi uchburchak usuli yoki Sarryus jadvali deb nomlangan qoida 
yordamida bajariladi:


72 
Bu yerdagi (+) jadvalda determinantning musbat ishorali hadlari olinish qoidasi 
va (-) jadvalda determinantning manfiy ishorali hadlari olinish qoidasidir.
Teorema 19.2. (5) sistema 
0
 
da yagona
0
0
0
3
1
2
1
2
3
,
,
x
x
x









yechimga ega, bu yerda
13
13
13
11
12
1
12
11
1
21
22
23
1
2
22
23
2
21
2
23
31
32
3
32
31
3
33
33
33
,
,
a
a
a
a
a
b
a
a
b
a
a
a
b
a
a
a
b
a
a
a
b
a
a
b
a
a
a
 
 
 
,
11
12
1
3
21
22
2
31
32
3
a
a
b
a
a
b
a
a
b
 

Isbot
. Agar (5) sistemaning birinchi tenglamasini har ikkala tomonini
23
22
22 33
23 32
32
33
a
a
a a
a a
a
a


ga, ikkinchisini
13
12
13 32
12 33
32
33
a
a
a a
a a
a
a



ga, uchinchisini
13
12
12
23
13 22
22
23
a
a
a a
a a
a
a


ga ko’paytirib va ularni qo’shsak, 
1
1
x
  
hosil qilamiz. Xuddi shunday birinchi 
tenglamani
23
21
23 31
21 32
31
32
a
a
a a
a a
a
a



ga, ikkinchisini
13
11
11 33
13 31
31
33
a
a
a a
a a
a
a


ga, uchinchisini


73 
13
11
13 21
11 23
21
23
a
a
a a
a a
a
a



ga ko’paytirib, qo’shsak 
2
2
x
  
tenglik hosil bo’ladi va nihoyat, birinchi 
tenglamani
21
22
21 32
22 31
31
32
a
a
a a
a a
a
a


ga, ikkinchisini
11
12
12 31
11 31
31
31
a
a
a a
a a
a
a



ga, uchinchisini
11
12
11 22
12
21
21
22
a
a
a a
a a
a
a


ga ko’paytirsak va ularni qo’shsak, 
3
3
x
  
tenglikni hosil qilamiz. Olingan 
tengliklarga asosan
3
1
2
1
2
3
,
,
x
x
x









(9)
yechimlarni topamiz. Ikkinchi tomondan (9) qiymatlarni (5) ga olib borib qo’yilsa, 
uni qanoatlantirishi bevosita tekshiriladi. Bu (5) va (9) tenglamalar sistemalarini 
ekvivalent (teng kuchli) ekanligini va demak
1
2
3
0
0
0
3
1
2
,
,
x
x
x









(10)
qiymatlar (5) sistemaning yechimi ekanligini ko’rsatadi. (10) formuladagi topilgan 
yechimga Kramer qoidasi bilan hosil bo’lgan yechim deb ataladi.
Ko’p holda 

determinantga (5) sistemaning asosiy determinanti, 
1
2
3
,
,
  
determinantlarga (5) tenglamalar sistemasining yordamchi determinantlari deb ham 
yuritiladi.
Misol. 2. Ushbu
1
2
3
1
2
3
1
2
3
2
2
3,
2
5
2
0,
3
7
x
x
x
x
x
x
x
x
x









sistemani yechish uchun noma’lumlar oldidagi koeffisiyentlardan


74 
1
2
2
2
5
2
1
1
3
A




 





matrisani tuzib olamiz va bu matrisaning determinantni hisoblaymiz: 
1
2
2
2
5
2
15
4
4 10
2 12
1
0
2 1
3
 

  
 
  

Endi yordamchi determinantlarni hisoblaymiz:
1
2
3
3
2
2
1
3
2
1
2
3
0
5
2
3,
2
0
2
2,
2
5
0
2
7 1
3
1
7
3
1
1
7
 
   

 
 
va demak
1
2
3
0
0
0
3
1
2
3,
2,
2
x
x
x






 





sistemaning yechimi bo’ladi (tekshiring!).
 
Bizga 
K
assosiativ kommutativ halqada 
n
-tartibli kvadratik
1
11
12
21
22
2
1
2
...
...
...
n
n
n
n
nn
a
a
a
a
a
a
A
a
a
a















(1) 
ij
a
K


1, ,
1,
i
n j
n


matrisa berilgan bo’lsin.
Bu matrisaning ixtiyoriy satr va ustunidan bittadan olingan 
n
ta 
elementlarining ko’paytmasini qaraymiz:
1
2
1
2
...
n
n
a
a
a




 
ko’paytmaning ko’paytuvchilaridagi indekslaridan
1
2
1
2
...
...
n
n


 


 





75 
o’rniga qo’yishni tuzib olamiz (bu yerda qulaylik uchun o’rniga qo’yishni 
f
bilan 
emas balkim 

bilan belgilab olamiz) va aksincha har bir 
n

tartibli o’rniga 
qo’yishlarda matrisadan shunday ko’paytmani mos qilib qo’yishimiz mumkin. 
Ko’paytmani ishorasini o’rniga qo’yishni signaturasi bilan aniqlaymiz, ya’ni
 
1
inv
sign


 
va quyidagi ko’paytmani hosil qilamiz:
1
2
1
2
...
n
n
sign
a
a
a






 

Hamma o’rniga qo’yishlar soni 
!
n
bo’lganligi tufayli, shunday tuzilgan 
ko’paytmalarning soni ham 
!
n
ta bo’ladi va bularning hammasini yig’indisini olamiz:
1
2
1
1
...
n
n
n
S
sign
a
a
a








 

(1) 
hosil bo’lgan yig’indiga berilgan 
n

tartibli matrisaning determinanti deyiladi va biz 
uni quyidagi 
det ,
A A
belgilar yoki 
, ,
d D

harflar orqali ifodalaymiz. Shunday 
qilib, determinantni belgilar nuqtai nazaridan quyidagicha yozib olishimiz mumkin:
1
2
1
11
12
21
22
2
1
2
1
2
...
...
...
...
..
...
...
...
n
n
n
n
n
S
n
n
nn
a
a
a
a
a
a
A
sign a
a
a
a
a
a









 

(2) 
Agar (2) ifodada 
1, 2, 3
n

deb olsak, mos ravishda quyidagi ifodalarni olamiz:
 
11
12
11
11
11 22
12
21
21
22
det
,
a
a
a
a
a a
a a
a
a



13
11
12
21
22
23
11 22 33
13 21 32
12
23 31
31
32
33
12
21 33
11 23 32
13 22 31
a
a
a
a
a
a
a a a
a a a
a a a
a
a
a
a a a
a a a
a a a







Masalan, uchinchi tartibli determinantning to’rtinchi ko’paytmasini olsak, unga 
1
2
3
3
2 1






uchinchi tartibli o’rniga qo’yig mos qo’yilgan bo’lib, bu o’rniga 
qo’yishni inversiyasi 3 ga tengdir va demak ko’paytma manfiy ishora bilan yig’indisi 
ishtirok etadi.


76 
Bu ifodalar 
n

tartibli determinant 2-va3-tartibli determinantlarning 
umumlashmasi ekanligini ko’rsatadi.
Endi determinantlar o’rganishda asosiy vazifalarni bajaruvchi xossalarni 
keltiramiz.

Download 4,8 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   77




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish