O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi

 
 

---

207
IX BOB 
________________________________________________________ 
SHAXS RIVOJLANISHINI DAVRLASHTIRISH 
__________________________________________________________ 
1.
 Shaxs rivojlanishining yo„nalishlari va nazariyasi 
Psixologiya fanida keskin qayta qurish jadal suratlar bilan davom 
etayotgan bir davrda yuqorida tahlil qilingan qo‗sh omillik konsepsiyasiga 
qanday munosabatda bo‗lish maqsadga muvofiq. 
Ta‘kidlab o‗tilgan fikrlarni tasdiqlash maqsadida ular o‗tkazgan 
tajribalariga murojat qilamiz. Qo‗sh omillik nazariya tadqiqotlari tajribalarida 
80-130 sm balandlikdagi odamlarning shaxs xislatlarini tarkib toptirish 
o‗rganilgan. Buning natijasida ular shaxsning tuzilishida ko‗p xislatlari 
o‗xshashligi topilgan. Bunday odamlarning bo‗yi past bo‗lishlaridan tashqari 
xech qanday nuqson va kamchilik yo‗q ekanligi aniqlangan. Bunday toifaga 
kiruvchi kishilarda bolalarga xos kulgini, hech bir bir tanqidsiz optimizmni, 
o‗ta soddalikni, muayyan darajada hissiy zo‗riqishni talab qiladigan 
vaziyatga nisbatan chidamlilikni, uyat hissining kamroq ekanligining 
uchratish mumkindir. Shaxsning xolatlariga na ―endopsixika‖ na 
―ekzopsixika‖ qismlarini kiritish mumkin emas. Chunki shaxsning sifatlari 
mitti odamlarning psixik xususiyatlarining mahsuli bo‗lib, ular bo‗yicha 
nisbatan o‗z tengqurlari o‗rtasida farq aniqlangan davrdan e‘tiboran shunday 
bir ijtimoiy vaziyatda paydo bo‗lishi, tarkib topishning takomillashishi 
tabiydir. 
Shaxs muammosini dialektik materializm pozitsiyasida turib ximoya 
qiluvchi sobiq sovet psixologiyasi va boshqa taraqqiyparvar yo‗nalish 
vakillari shaxsning faolligi tevarak atrofdagi olam bilan bo‗ladigan o‗zaro 
munosabat jarayonida faoliyat vujudga kelishi mumkin degan ta‘limotga 
asoslanadi. Shaxsni faolligining manbai uning ehtiyojlari hisoblanib, xuddi 
shu ehtiyojlar odamni muayyan tarzda va ma‘lum yo‗nalishga harakat 
qilishga undaydi. Xuddi shu boisdan ehtiyoj shaxs faolligining manbai 
sifatida yuzaga keladi va uning yaqqol turmush sharoitiga bog‗liqligini aks 
ettiruvchi holatdir.
Extiyoj shaxsning yaqqol ijtimoiy turmush sharoitlariga bog‗liqligi 
mativlar tizimi sifatida o‗zining faol jabhalari bilan ifodalanadi. Mativlar 
ma‘lum extiyojlarini qondirishga qaratilgan faoliyatga nisbatan moliklikdir, 
degan ta‘riflanishga mutlaqo mosdir. Psixologiya fanida qiziqishlar deganda, 
odamlarning bilish jarayoniga yo‗naltirilgan ehtiyojlarining hissiy aks 
etishidir. Bilish ehtiyojlarini shaxs tomonidan qondirilishi uning bilimlaridagi 
uzilishlarini to‗ldirishga, ta‘lim vaziyatlariga to‗g‗ri moslashishga hamda 
ularni tushunishga zarur imkoniyatlar yaratadi va yordam beradi.

---

208
E‘tiqod odamning shaxsiy qarashlari, xulq-atvor amofillari, ilmiy 
dunyoqarashlariga asoslanib harakat qilishga undovchi anglashilgan 
ehtiyojlar majmuidir. E‘tiqod shaklida yuzaga keladigan extiyojlarning 
mazmunini odamni qurshab turgan tabiat va u yashaydigan jamiyat haqidagi 
blimlar hamda ularni muayyan darajada shaxs tomonidan anglash xosil 
bo‗ladi va asta – sekin turli tashqi ta‘sirlar yordamida takomillashib boradi.
Shaxs tarakkiyotini xarakata keltiruvchi kuchlar. Shaxsning shakllanishi.
Shaxsning psixik taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchlari insonning 
hayoti faoliyati davomida o‗zgarib turuvchi extiyojlari bilan ularni 
qondirining haqiqiy imkoniyatlari o‗rtasidagi qarama-qarshiliklar bo‗lib 
hisoblanadi. Bular to‗g‗risida jahondagi ilmiy psixologik adabiyotlarda bir 
qator qimmatli va boy materiallar mavjuddir.
Jahon psixologiyasi fanida shaxsning kamoloti, uning rivojlanishi 
to‗g‗risida xilma-xil nazariyalar yaratilgan bo‗lib, tadqiqotchilar inson 
shaxsini o‗rganishda turlicha pozitsiyada turadilar va muammo mohiyatini 
yoritishda o‗ziga xos yondashishga egadirlar. Mazkur nazariyalar qatoriga 
biogenetik, 
sotsiogenetik, 
psixogenetik, 
kognitivistik, 
psixionalitik, 
bixevaristik kabilarni kiritish mumkin. Quyida sanab o‗tilgan nzariyalar va 
ularning ayrim namayondalari tomonidan shaxsni rivojlantirishning 
prinsiplari to‗g‗risida qarashlariga to‗xtalib o‗tamiz. 
Biogenetik nazariyaning negizida insonning biologik yetilishi bosh 
omil sifatida qabul qilingan bo‗lib, qolgan jarayonlarining taraqqiyoti 
ixtiyoriy xususiyat kasb etib, ular bilan o‗zaro shunchaki aloqa tan olinadi, 
xalos. Mazkur nazariyaga binoan, taraqqiyotning bosh maqsadi – biologik 
determinantlariga qaratiladi va ularning mohiyatidan sotsial psixologik 
xususiyatlar keltirilib chiqariladi.
Taraqqiyot jarayonining o‗zi, dastavval biologik yetilishning universal 
bosqichi sifatida sharxlanadi va talqin qilinadi.
Biogenetik qonunni F.Myuller va E.Gekkellar kashf qilishgan. 
Biogenetik qonuniyat organnik taraqqiyoti nazariyasini tashviqot qilganda 
hamda antidarvinchilarga qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy rol 
o‗ynagan. Biroq organning individual va tarixiy taraqqiyoti munosabatlarini 
tushuntirishda qo‗pol xatolarga yo‗l qo‗ygan. Jumladan, biogenetik qonunga 
ko‗ra, shaxs psixologiyasining individual taraqqiyoti butun insoniyat tarixiy 
taraqqiyotining asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi, degan g‗oya yotadi.
Nemis psixologi V.Shterinning fikricha chaqaloq hali u odam emas, 
balki faqat sut emizuvchi hayvondir, u olti oylikdan oshgach, psixik 
taraqqiyoti jihatdan faqat maymunlar darajasiga tenglashadi, ikki yoshda esa 
odam xoliga keladi, besh yoshlarda ibtidoiy poda xolatidagi odamlar 
darajasiga yetadi, maktab davridan boshlab ibtidoiy davrni boshdan 
kechiradi, kichik maktab yoshida o‗rta asr kishilar ongiga va nihoyat yetukli 

---

209
davrdagina (16-18 yoshlarda) u hozirgi zamon kishilarining madaniy 
darajasiga erishadi. 
Biogenetik nazarining yirik namayondalaridan biri bo‗lmish amerikalik 
psixolog S.Xoll psixologik taraqqiyotning bosh qonuni deb ―rekapitulyatsiya 
qonuni‖ ni hisoblaydi. Uning fikricha, antogenezdagi individual taraqqiyot 
kilogenezning muhim bosqichlarini takrorlaydi. Olimning talqiniga binoan, 
go‗daklik hayvonlarga hos taraqqiyot pallasini qaytarishdan boshqa narsa 
emas. Bolalik davri esa qadimgi odamlarning asosiy mashg‗uloti bo‗lgan 
ovchilik va baliqchilik davriga aynan mos keladi. 8-12 yosh oralig‗ida o‗sish 
davri o‗smiroldi yoshidan iborat bo‗lib, yovvoyilikning oxiri va 
sivilizatsiyaning 
boshlanishidagi 
kamolot 
cho‗qqisiga hamohangdir. 
O‗spirinlik esa jinsiy yetilishdan (12-13 yosh) boshlanib to yetuklik davri 
kirib kelgunga qadar (22-25 yoshgacha) davom etib, u romantizmga 
ekvivalentdir. S.Xollning talqiniga qaraganda, bu davrlar ―bo‗ron va 
tazyiqlar‖, ichki va tashqi nizolardan iborat bo‗lib, ularning kechishi 
davomida odamda ―individuallik tuyg‗u‖si vujudga keladi. Shaxs 
rivojlanishining ushbu nazariyasi o‗z davrida bir talay tanqidiy mulohazalar 
manbasi vazifasini o‗tadi, chunki inson zotidagi rivojlanish bosqichlari 
filogenezni aynan takrorlamaydi va takrorlashi ham mumkin emas.
Biogenetik konsepsiyaning boshqa bir turi nemis ―konstitutsion 
psixologiyasi‖ nomoyondalari tomonidan ishlab chiqilgan. E.Krichmer shaxs 
tipologiyasi negiziga bir qancha biologik omillarni kiritib, nsonning jismoniy 
tipi bilan o‗sishning xususiyati o‗rtasida uzviy bog‗liqlik mavjud, deb taxmin 
qilinadi. E.Krechmer odamlarni ikkita katta guruxga ajratadi va uning bir 
boshqa sikloid toifasiga xos, ikkinchi uchida esa shizoid toifasiga xos 
odamlar turishini aytadi. Bu taxminan u shaxs rivojlanishi davriga 
ko‗chirishga xarakat qiladi. Natijada o‗smirlarda sikloid xususiyatlari, ilk 
o‗spirinlarda esa shizoidlik xususiyatlari bo‗ladi, deya xulosa chiqaradi. 
Lekin insonda biologik shartlangan sifatlar hamisha yetakchi va hal qiluvchi 
rol o‗ynay olmaydi, chunki shaxsning individual – tipologik xususiyatlari
bir-biriga aynan mos tushmaydi. 
Biogenetik 
nazariyaning 
nomoyondalari 
amerikalik 
psixologilar 
A.Gezell va S.Xall taraqqiyotining biologik modeliga chamalab ish 
ko‗radilar, bu jarayonda muvozanat, integratsiya va yangilanish sikllari 
o‗zaro o‗rin almashinib turadi, degan xulosagan keladilar.
Psixologiya tarixida biologizmning eng yaqqol ko‗rinishi Zigmund 
Freydning shaxs talqinida o‗z ifodasini topgan. Uning ta‘limotiga binoan, 
shaxsning barcha xatti-xarakatlari, ongsiz biologik mayillarga yoki instinglar 
bilan shartlangan, ayniqsa birinchi navbatda, u jinsiy mayliga bog‗liqdir. 
Bunga o‗xshash biologizatorlik omillari inson xulqini belgilovchi birdan-bir 
mezon yoki betakror turtki rolini bajara olmaydi.

---

210
Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko‗rini bu aksil kutbga 
joylashgan sotsiogenetik nazariya hiyaoblanadi. Sotsiogenetik yondashishga, 
shasda ro‗y beradigan o‗zgarishlar jamiyatning tuzilishi, ijtimoiyllashish 
usullari, uni qurshab turgan odamlar bilan o‗zaro munosabati vositalaridan 
kelib chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv nazariyasiga ko‗ra inson 
biologik tur sifatida tug‗ilib hayotning ijtimoiy shart-sharoitlarining bevosita 
ta‘siri ostida shaxsga aylanadi.
G‗arbiy Yevropaning eng muhim nufuzli nazariyalaridan biri bu rollar 
nazariyasidir. Ushbu nazariyaning moxiyatiga binoan jamiyat o‗zining har bir 
a‘zosiga status deb nomlangan xatti xarakatning barqaror usullari 
majmuasinin taklif qiladi. Inson ijtimoiy muhitda bajarishi shart bo‗lgan 
rollari shaxsning xulq-atvor xususiyatida, o‗zgalar bilan munosabat 
o‗rnatishida sezilarli iz qoldiradi.
AQSh da keng tarqalgan nazariyalardan bittasi – bu individual tajriba 
va bilimlarni egallash nazariyasdir. Mazkur nazariyaga binoan shaxsning 
xayoti va uning voqelikka nisbatan munosabati ko‗pincha ko‗nikmalarni 
egallash va bilimlarni o‗zlashtirishning samarasi qo‗zg‗atuvchini uzluksiz 
ravishda mustahkamlanib borishning maxsulidir. 
K.Levin tomonidan tavsiya qilingan ―fazoviy zarurat maydoni‖ 
nazariyasi psixologiya fani uchun muxim axamiyat kasb etadi. K.Levinning 
nazariyasiga ko‗ra individning xulqi psixologik kuch vazifasini o‗tovchi 
ishtiyoq maqsadlari bilan boshqarilib turiladi va ular fazoviy zarurat 
maydonining ko‗lami va tayanch nuqtasiga yo‗naltirilgan bo‗ladi. 
Yuqorida taxlil qilingan har bir nazariya shaxsning ijtimoiy xulqini
o‗zgalar uchun yopiq yoki maxdud muxit xususiyatlaridan kelib chiqqan 
xolda tushuntiriladi, bu o‗rinda odam xoxlaydimi yoki yo‗qmi bundan qat‘iy 
nazar mazkur sharoitga moslashmog‗i zurur, degan aqidaga amal qiladi. 
Psixologiyada psixogenetik yondashish ham mavjud bo‗lib, u 
biogenetik, sotsiogenetik omillarning qimmatini kamsitmaydi, balki psixik 
jarayonlar taraqqiyotining birinchi darajali axamiyatga ega deb hisoblaydi. 
Ushbu yondashishning uchta mustaqil yo‗nalishiga ajratib taxlil qilish 
mumkin, chunki ularning har biri o‗z mohiyati maxsuli va jarayon sifatida 
kechishi bilan o‗zaro tafovutlanadi. 
Psixikaning irrotsional tarkibiy qismlari bo‗lmish emotsiya, mayl va shu 
kabilar yordamida shaxs xulqini taxlil qiluvchi nazariya psixodinamika
deyiladi. Mazkur nazariyaning yirik namayondalaridan biri – bu amerikalik 
psixolog E.Eriksondir. u shaxs rivojini 8 ta davrga ajratadi va ularning har 
qaysisini o‗ziga xos betakror xususiyatiga egadur. 
Birinchi davr – go‗daklik. Ushbu davrda go‗dakda onasizlikka 
asoslangan tashqi dunyoga nisbatan ―ishonch‖ tuyg‗usi vuudga keladi. 

---

211
Buning bosh saabchisi ota-onaning mehr-muxabbati, g‗amxo‗rligi va 
jonkuyarligining nishonasidir.
Ikkinchi davr – ya‘ni ilk bolalikda jonzodda yarim mustaqillik va 
shaxsiy qadr qimmat tuyg‗usi shakillanadi yoki aksiyacha ularning qarama-
qarshisi bo‗lmish uyat va shubha hissi hosil bo‗ladi. 
Uchinchi davr – o‗yin yoshi deb atalib 5 yoshdan 7 yoshgacha bo‗lgan 
bolalarni o‗ziga qamrab oladi. Mazkur davrda tashabbus tuyg‗usi, qaysidir 
ishni amalga oshirish va bajarish mayilini tarkib toptiradi. 
To‗rtinchi davr – maktab yoshi deb nomlanib, undagi asosiy o‗zgarishlar 
ko‗zlagan maqsadga erishish qobiliyatini, uddaburonlik va mahsuldorlikka 
intilish tuyg‗usi bilan ajralib turadi. 
Beshinchi davr – o‗spirinlik o‗zining betakror xislati, individualligi va 
boshqa odamlar bilan keskin tafovutlanishi bilan tavsiflanadi. 
Oltinchi davr – yoshlik boshqa odamga (jinsga) nisbatan psixolog intim 
yaqinlashuv qobiliyati (uquvi) va extiyoji vujudga kelishi bilan ajralib turadi. 
Yettinchi davr – yetuklik davri deb atalib, xayot va faoliyatning barcha 
soxalarida mahsuldorlik tuyg‗usi unga uzluksiz ravishda xamrox bo‗ladi va 
ezgu niyatlarning amalsha oshishida turtki vazifasini bajaradi.
Sakkizinchi davr – qarilik inson tariqasida o‗z burchini uddalay 
olganligi, turmushning keng qamrovligi undan qanoatlanganligi tuyg‗ulari 
bilan tavsiflanadi. 
E.Shpronger ―O‗spirinlik davri psixologiyaisi‖ degan asarida qizlarning 
1 yoshdan 19 yoshgacha yigitlarni esa 14 yoshdan 22 yoshgacha kiritishni 
tavsiya qiladi. Ushbu yosh davrida yuz beradigan asosiy o‗zgarishlar 
E.Shkronger bo‗yicha: 
a) shaxsiy ―Men‖ ni kashf qilish; 
b) refleksiyaning o‗sishi 
v) o‗zining individualligini anglash va shaxsiy xususiyatlarini e‘tirof 
qilish; 
g) hayotiy ezgu rejalarining paydo bo‗lishi; 
d) o‗z shaxsiy turmushini anglagan xolda qurish ustanovkasi va xokazo. 
Uning fikricha, 14-17 yoshlarda vujudga keladigan inqirozning 
mohiyati ularga kattalarning bolalarcha munosabatlaridan qutilish to‗yg‗usini 
tug‗ilishidan iboratdir. 17-21 yoshlarning yana bir xususiyati o‗zining 
tengqurlari vatanchilik qurshovidan ―uzilish inqirozi‖ va tanholik 
tuyg‗usining paydo bo‗lishidir. Bu holatni tarixiy shartlanganlik shart-
sharoitlar va omillar vujudga keltiradi. 
E.Shkronger, K.Byuler, A.Maslou va boshqalar personologik 
nazariyaning yirik namayondalari bo‗lib hisoblanadilar.
Kognitivistik yo‗nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, Dj. Kell va 
boshqalarni kiritish mumkin. 

---

212
J.Piaje intelekt nazariyasi ikkita muhim jihatga ajratilgan bo‗lib, u 
intelekt funksiyalari va intelektning davrlari ta‘limotini o‗z ichiga qamrab 
oladi. 
Intelektning 
asosiy 
funksiyalari 
qatoriga 
uyushqoqlik 
va 
adaptatsiyadan iborat bo‗lib, intelektning funksional invoriontligi deb 
yuritiladi.
Shunday qilib, biz chet el psixologiyasida shaxs rivojlanishining 
yo‗nalishlari va nazariyalarini qisqacha sharxlab o‗tdik. Qilingan taxlillardan 
ko‗rinib turibdiki, Yevropa muammolari va AQSh psixologlari orasida bu 
sohada bitta umumiy nazariya hali ishlab chiqilmagan. Buning bosh sababi 
shaxsning tuzulishi, uni shakillanish qonuniyatlari, uning kamolotida 
ob‘ektiv va sub‘ektiv ta‘sirlarning roli, mikro va mikromuxitning ta‘siri, 
rivojlanishning tayanch manbalari bo‗yicha umumiylik kiritiladi. 
Shaxsning muhim belgisi faqat odamga xos mahsus ehtiyojlarning 
borligidir.Ehtiyojlar odamning kun ko‗rishi va yashashi uchun zarur 
narsalardir. Odam yashamok, kun kechirmok uchun o‗z ehtiyojlarini 
qondirish kerak. Ehtiyojlar hayvonlarda ham bor.
Ammo hayvonlarda faqat biologik, tug‗ma ehtiyojlar bo‗ladi,– 
ovqatlanish, saqlanish, nasl qoldirish ehtiyojlari bor, xolos.
Odamda esa biologik ehtiyojlardan tashqari, yana yuksak ehtiyojlar – 
bilish ehtiyojlari, ijtimoiy ehtiyojlar, ma‘naviy, estetik va boshqa shu kabi 
ehtiyojlar bor. Bu ehtiyojlar tug‗ma ehtiyojlar emas – ular tarixan taraqqiy 
etgan. Ijtimoiy zot bo‗lgan odamning biologik ehtiyojlari ham tarixiy 
taraqqiyot jarayonida sifat jihatdan o‗zgargan. 
Kishilarning ehtiyojlari ijtimoiy tuzum formalarining taraqqiysiga qarab 
o‗zgaradi. 
Har bir ayrim odamning ehtiyojlari ijtimoiy muhit, tarbiya va tajribasiga 
qarab taraqqiy etadi. Ehtiyojni qondirish jarayoni hayotning muhim bir 
tomonini tashkil etadi.
Odam yuksak darajadagi ma‘naviy ehtiyojlari borligi bilangina emas, 
balki o‗zining ehtiyojlari (shu jumladan, biologik ehtiyojlarni ham) anglashi 
bilan ham hayvonlardan farq qiladi. Ehtiyojlar odamni g‗ayratga kirgizadi, 
uning faoliyatini hamma turlariga dalda beradi.
Yuqorida aytilganidek, hayvonlar o‗zining ehtiyojlarini tug‗ma 
instinktiv harakatlar yordami bilan va instinktlar asosida vujudga kelgan 
ko‗nikmalar yordami bilan qoniqtiradi. Odam shaxs bo‗lganidan o‗z 
ehtiyojlarini ongli, oqilona harakatlar yordami bilan qondiradi. Shu bilan 
birga, odam faqat insonga xos bo‗lgan madaniy ijtimoiy ehtiyojlarnigina 
emas, balki tabiiy, biologik ehtiyojlarini ham oqilona qondiradi.

---

213