O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Yer ko‟chishi
- yer yuzasi bo`lagining yonbag‘ir bo‘yicha 
gravitasion kuch ta‘sirida surilishi, siljishidir. 
Markaziy Osiyo hududlaridagi yer ko‘chishi turli shakllari va 
ko‘lami bilan ajralib turadi. Ular 
less
qatlamlarida tarqalgan bo`lib, yer 
ostiga shimilayotgan atmosfera yog`inlari ma‘lum chuqurlikkacha borib, 
suv o’tkazmas qatlamda
ularning umumiy oqimi yonbag‘ir bo‘yicha 
bo`ladi. Hosil bo`lgan yuzaga siljish yuzasi deyiladi. Siljish yuzasi 
ustida turgan yer massasiga gravitasion (tortishish) kuchi ta‘sir qilishi 
oqibatida yonbag‘irda tik qoya hosil qilib uzilish paydo bo`ladi va 
uzilgan bo`lak pastga siljiy boshlaydi. Harakatdagi jinslarning hajmi bir 
necha o‘n mln.m
3
larda bo`ladi. 
Yer ko‘chishi yonbag‘irning qiyaligiga, tog‘ jinsi tarkibiga, 
atmosfera yog‘inlari miqdoriga bog‘liq holda rivojlanadi. Yonbag‘ir 
qiyaligi qanchalik katta bo`lsa, ko‘chkining tezligi shunchalik katta 
bo`ladi. Ko‘p holatlarda ko‘chki 
ekzogen
jarayonlardan sel, jarlanish, 
cho‘kish hodisalari bilan uyg‘unlashib ketadi. 
Yer ko‘chkilari O‘zbekiston Respublikasi Geologiya va mineral 
vositalari davlat qo‘mitasi tasarrufidagi «O‘zbekgidrogeologiya» ishlab 
chiqarish birlashmasi tadqiqotchilari tomonidan o‘rganilib kelinmoqda. 
Markaziy Osiyo hududlarida tarqalgan ko‘chkilar iqlim sharoiti bilan 

---

93 
uzviy bog‘liq bo`lishini kuzatishimiz mumkin. Masalan, 1954, 1958, 
1969, 1978, 1989 va 1998-yillarda atmosfera yog`inlari me‘yordan 
yuqori bo`lgani uchun ko‘chki jarayonlari ham ko‘p bo`lgan.
Respublikamiz hududlarida ko‘chki jarayoni tarqalgan eng ko‘p ko‘chki 
maydonlari Surxondaryo, Qashqadaryo, Toshkent, Farg‘ona, Samarqand 
va Namangan viloyatlari hududlariga to‘g‘ri keladi. 
Sel
-suvning mexanik faoliyatidan yuzaga keladigan murakkab 
jarayon bo`lib, turli omillarning (iqlim, gidrologik, geomorfologik, 
geologik va b.) o‘zaro ta‘siri natijasida vujudga keladi. Uning 
tarqalishida mahalliy sharoit alohida o‘rin egallaydi. Sel vujudga 
keladigan yoki sodir bo`lish ehtimoli yuqori bo`lgan joylarni sel 
o‘chog‘i deb yuritiladi. Sel o‘chog‘i paydo bo`lishining asosiy 
ko‘rsatkichi gidrometeorologik sharoit hisoblanadi. Uzoq muddatli jala 
yog‘ishi va muzliklarning qisqa muddatda kuchli erishi oqibatida daryo 
o‘zanlaridagi suv miqdori keskin ko‘payib ketadi. Natijada suv bilan 
aralashgan qum, shag`al, dag‘al bo`lakli jinslar oqimi paydo bo`lishi 
sababli maydonning quyi qismlarida katta kuchga ega bo`lib ko‘pgina 
qo‘poruvchilik ishlarini amalga oshiradi. Shu sababga ko‘ra sellar ikki 
guruhga bo`linadi