O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
2.6. Tabiiy favqulodda vaziyatlar tavsifi va fuqaro muhofazasi.
Tabiiy xarakterdagi favqulodda vaziyatlarga: 
1. Geofizikaviy xavfli hodisalar: zilzila; vulqonlarning otilishi; 
geopatogen zonalarni ta‘siri. 
2. Geologik xavfli hodisalar (ekzogenli xavfli hodisalar): surilma- 
lar; sellar; o‗pirilish, qulash; qor ko‗chkilari; qiyali yuvilish; o‗rmon jins 
larining cho‗kishi; yer yuzasining cho‗kishi; abrazitya, eroziya; chang 
bo‗ronlari. 
3. Meterologik va agrometerologik xavfli hodisalar: bo‗ron (9-11 
ball); dovul (12-15 ball); tornado (quyun); qasirg‗a (qattiq shamol); 
vertikal quyun; katta do‗l; kuchli qor yog‗ishi; kuchli sirpanchiq; kuchli 
ayoz;kuchli izg‗irin; kuchli issiqlik; kuchli tuman; qurg‗oqchilik; garm 
sel; ertalabki sovuq. 
4. Dengizdagi gidrologik xavfli hodisalar:tropik siklon; sunami; 
kuchli to‗lqin (5 ball va yuqori); dengiz sathini kuchli o‗zgarishi; portlar 
dagi kuchli vaqtli muz qatlami; tuzlarni ko‗chishi; qiyin o‗tiladigan muz 
lik.

---

84 
5. Gidrologik xavfli hodisalar: suv sathining yuqoriligi; suv 
sathining pastligi; suv avzasi va daryoda muz qatlamining hosil bo‗lishi; 
sizot suvlarining yuqori sathi. 
6. Tabiiy yong‗inlar: o‗rmon yong‗inlari; g‗alla yong‗inlari; torf 
yong‗inlari; yonuvchi quzilmalarning yer osti yong‗ini. 
7. Kosmik va Quyosh-kosmik xavfli hodisalar: meteoritlar tushi- 
shi; yerni katta kosmik tuzilmalar (asteroid, kometa va boshqalar) bilan 
to‗qnashishi; Quyosh aktivligining o‗zgarishi. 
Xavfli geologik favqulodda vaziyatlar.Vazirlar Mahkamasining 
455 qaroriga ko‗ra qo‗yidagilardan iborat: zilzila, surilma, tog‗ o‗pirili 
shi, erni sathini cho‗kishi. Er yuzasida sodir bo‗ladigan xavfli geologik 
hodisalar asosan erning ichki kuchlari va tashqi tabiiy omillar ta‘sirida 
bo‗ladi. Bundan tashqari geologik muhitga insonning xo‗jalik qurilish 
hamda harbiy holatlarda olib boriladigan harakatlari ham ta‘sir etadi. Na 
tijada ko‗lami katta yoki kichik bo‗lgan turli xildagi ofatlar vujudga kela 
di. 
Zilzila tabiatga, jamiyatga va ekologik vaziyatga ko‗p zarar etka 
zuvchi dahshatli tabiiy hodisadir. Har yili er yuzida turli kuchga ega bo‗l 
gan yuz mingdan ortiq er silkinishlari qayd etiladi. Mamlakatimiz joy 
lashgan Markaziy Osiyo mintaqasida keyingi 100 yil ichida 30 ga yaqin 
kuchli er silkinishlari qayd etilgan bo‗lib, unda yuz minglab kishilar qur 
bon bo‗lganligi, katta-katta shaharlar vayronaga aylanganligi ma‘lum. 
1948 yildagi Ashxabod (8-9 ball, 100 ming odam halok bo‗lgan), Spitak 
zilzilasi (30 ming odam halok bo‗ldi, 7 dekabr 1988 yil), 1906 yildagi 
San-Fransiskoda (1906 yil, 700 aholi halok bo‗lgan), Yaponiyaning 
Kobi shahridagi er qimirlash (1995 yil, 5 ming odam halok bo‗lgan) va 
Neftegorskdagi (1995 yil, 9,2 ball, 1841 fuqaro halok bo‗lgan) zilzilalar 
oxirgi 10 yildagi kuchli zilzilalar hisoblanadi. Eng kuchli zilzila O‗zbe 
kistonda 1902 yilda 8-9 balli Andijonda bo‗lgan, 1946 Namangan 
da,Toshkentda 1868 va 1966 yil (7-8 ball), Gazlida 8-10 ball zilzila bo‗ 
lib o‗tgan. 
3.9.-Jadvalda er yuzida yuz beradigan turli zilzilalarning yillik 
o‗rtacha so ni berilgan. 
3.9.-Jadval 
Zilzilalar 
Magnituda 
Zilzilalarning yillik 
o‗rtacha soni 
Dunyo miqyosidagi fojia
>8 
1-2 

---

85 
Regional miqyosdagi talofatli 
7-8 
15-20 
Lokal miqyosdagi kuchli 
6-7 
100-150 
O‗rtacha kuchdagi 
5-6 
750-1000 
Joylardagi kuchsiz 
shikastlantiruvchi 
4-5 
5000-10000 
Kuchsiz
3-4 
40000-50000 
O‗ta kuchsiz, odamlar 
sezmaydigan 
<3 
3000000-3500000 
Er yuzida keyingi 150 yil mobaynida bo‗lib o‗tgan talofatli zilzila lar 
ro‗yxati 3.10.-jadvalda O‗zbekistonda oxirgi 103 yildagisi 3.11.-
jadvalda berilgan. 
3.10.-Jadval 
Er kurrasida keyingi 150 yil mobaynida bo‗lib o‗tgan talofatli zilzilalar 
ro‗yxati 
T/r 
Sana 
Magnituda 
Qurbonlar 
Mamlakat