O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

3.10.- rasm. Yer usti yadroviy portlashida radioaktiv izlarning 
paydo bo„lishi. 
Radioaktiv zararlanishning xavflilik darajasi va asoratlarining 
ta‘siri nurlanishning ekspozitsion dozasini hisoblash orqali baholanadi. 
Bu ma‘lumotlarni hisobga olgan holda quyidagilar aniqlanadi: mumkin 
bo‗lgan radiatsion yo‗qotishlar; odamlarni zararlangan hududda mumkin 
bo‗lgan bo‗lishlari vaqti; qutqaruv va shoshilinch avariya-tiklash 
ishlarini zararlangan hududda boshlanishi va davomiyligi; ishchi, 
xizmatchilarni va obyekt ishlab chiqarish faoliyatini himoyalash rejimi 
va boshqalar. 
Radiatsion holatni baholash uchun boshlang‗ich ma‘lumotlar quyi- 
dagilar hisoblanadi: 
- radioaktiv zararlanish kelib chiqqan yadro portlashining vaqti, 
radiatsiya darajalari va ularni o‗lchash vaqti; 
- radiatsiyani kuchsizlantirish koeffitsientlari va yo‗l qo‗yilgan 
nurlanish dozalari; 
- qo‗yilgan vazifa va uni bajarish muddati. 
Kimyoviy holatni baholash deganda zaharlovchi (ZM) va kuchli 
ta‘sir etuvchi zararli moddalar (KTEZM) bilan zararlanish ko‗lami va 
xarakterini aniqlash, uning obyektlar, FM kuchlari va aholiga ta‘sirini 
tahlil etish tushuniladi. Kimyoviy holatni baholashda boshlang‗ich 
ma‘lumotlar quyidagilar hisoblanadi: ZM (yoki KTEZM) turi, kimyoviy 

---

78 
qurol ishlatilgan tuman va vaqti; hududning meteo va topografik 
sharoitlari; odamlar, texnika va aslahalarning yashirish darajasi. 
ZM qo‗llanishi natijasida yuzaga kelgan kimyoviy holatni har to- 
monlama o‗rganish uchun ishlatilgan kimyoviy qurol vositalari, kimyo- 
viy halokat o‗choqlarining chegaralari, zararlangan zona maydoni va 
ZM turi aniqlanadi. Ushbu ma‘lumotlar asosida quyidagilar baholanadi: 
- zararlangan havoni tarqalish ko‗lami; 
- ZMni hudud va texnikadagi chidamliligi ko‗lami; 
- Terini himoya qilish vositalari bilan himoyalangan odamlarni 
halokat o‗chog‗ida bo‗lish vaqti; 
- kimyoviy halokat o‗chog‗ida mumkin bo‗lgan odam yo‗qotish 
lari. 
Aholini shaxsiy himoya vositalari organizm ichiga, teri ustiga va 
kiyimga radioaktiv, zaharlovchi moddalarni va bakterial vositalarni tushi 
shidan himoya qiladi. Himoya vositalari: nafas olish va terini himoya 
qilish vositalariga bo‗linadi. Nafas olish organlarini himoya qilish vosita 
lariga filtrlovchi va izolyasiya qiluvchi protivogazlar, respiratorlar, shu- 
ningdek changa qarshi gazmol niqob (PTM 1) va paxta-dokali bog‗ich- 
lar kiradi.
Nafas olish organlarini yakka himoyalash vositalarini tasnifi 3.11.- 
rasmda keltirilgan. 
Terini himoya qilish vositalariga maxsus izolyasiya qiluvchi ki- 
yim, himoya filtrlovchi kiyim kiradi. 
Dushmanning bostirib kirish xavfi tug‗ilganda barcha aholi shaxsiy 
himoya vositalari bilan ta‘minlanishi kerak. Tuzilmalarni shaxsiy 
tarkibi, ishchi va xizmatchilar shaxsiy himoya vositalarini o‗z 
ob‘ektlarida aholi esa uy boshqarmalari orqali olishadi. 
Nafas olish organlarini himoya qilish vositalari:
1) protivogazlar: filtrlovchi va izolyasiya qiluvchi. Filtrlovchi 
protivogazlarni (3.11.-rasm) ishlash prinsipi nafas olinadigan havoni har 
xil zararli qo‗shimchalardan oldindan tozalashga asoslangan. Filtrlovchi 
protivogazlarga GP-5 (a); GP-5 m va GP-4u va boshqalar tegishli. 
Filtrlovchi protivogazlar havoni tozalaydi, shuning uchun uglerod 
oksididan himoyalanish uchun qo‗shimcha patron ishlatiladi. 

---

79