O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

1 
2 
3 
4 
5 
1. 
12.09.1850 
7,5 
20650 
Xitoy 
2. 
21.04.1853 
7,0 
12000 
Eron 
3. 
11.11.1855 
6,9 
10000 
Yaponiya 
4. 
13.08.1968 
8,5 
25000 
Chili, Peru 
5. 
16.08.1868 
7,7 
77000 
Ekvador, Kolumbiya 
6. 
31.10.4876 
8,0 
215000 
Hindiston 
7. 
17.11.1893 
7,1 
18000 
Eron 
8. 
15.06.1896 
8,5 
22000 
Yaponiya 
9. 
16.12.1902 
6,5 
4800 
O‗zbekiston 
10. 04.04.1905 
7,5 
20000 
Hindiston 
11. 17.08. 1906 
8,1 
20000 
Chili 
12. 21.10. 1907 
6,5 
12000 
Xitoy 
13. 28.12. 1908 
7,0 
110000 
Italiya 
14. 13.01.1915 
6,9 
32610 
Italiya 
15. 16.12. 1920 
8,6 
243000 
Xitoy 
16. 12.04. 1921 
6,5 
15000 
Tojikiston 
17. 01.09. 1923 
8,2 
142807 
Yaponiya 
18. 22.05. 1927 
7,9 
40900 
Xitoy 
19. 01.05. 1929 
7,2 
5803 
Eron 
20. 11.08. 1931 
7,9 
10000 
Xitoy 

---

86 
21. 25.08. 1933 
7,5 
9300 
Xitoy 
22. 15.01. 1934 
8,3 
10700 
Hindiston 
23. 30.05. 1935 
7,6 
60000 
Pokiston 
24. 25.01. 1939 
7,8 
28000 
Xitoy 
25. 26.12. 1939 
7,8 
32700 
Turkiya 
26. 15.01. 1944 
7,2 
8000 
Argentina 
27. 05.01. 1948 
7,3 
19800 
Turkiya 
28. 05.10. 1948 
7,3 
55000 
Turkmaniston 
29. 10.07. 1949 
7,5 
16500 
Tojikiston 
30. 05.08. 1949 
6,8 
6000 
Ekvador 
31. 29.02. 1960 
5,9 
13100 
Marokash 
32. 22.05. 1960 
9,5 
5700 
Chili 
33. 01.09. 1962 
6,9 
12225 
Eron 
34. 22.03. 1966 
7,1 
8064 
Xitoy 
35. 31.08. 1968 
7,1 
15000 
Eron 
36. 05.01. 1970 
7,3 
15621 
Xitoy 
37. 31.05. 1970 
7,6 
66794 
Peru 
38. 10.04. 1972 
6,8 
5010 
Eron 
39. 23.12. 1972 
3,2 
10000 
Nikarauga 
40. 04.02. 1976 
7,5 
23000 
Gvatemala 
41. 28.07.1976 
7,8 
242800 
Xitoy 
42. 16.08.1976 
7,8 
8000 
Filipin 
43. 29.10.1976 
7,2 
6000 
Indoneziya 
44. 16.09.1978 
7,2 
18220 
Eron 
45. 19.09.1985 
8,1 
30000 
Meksika 
46. 07.12.1988 
7,0 
45000 
Armaniston 
47. 20.06.1990 
7,7 
40000 
Eron 
48. 29.09.1993 
6,3 
9748 
Xindiston 
49. 16.01.1995 
6,9 
6348 
Yaponiya 
50. 30.05.1998 
6,9 
5000 
Afg‘oniston 
51. 17.08.1999 
7,4 
17500 
Turkiya 
52. 2001 
8,0 
20000 
Hindiston 
3.11.-Jadval 
O‗zbekistonda 1900-2003 yillarda sodir bo‗lgan kuchli zilzilalar ro‗yxati 
t/r 
Sana 
Magnituda 
Qurbonlar 
Mamlakat 
1 
2 
3 
4 
5 

---

87 
1. 
16.12.1902 
6,4 
9 
Andijon 
2. 
28.03.1903 
6,1 
8 
Oyim 
3. 
21.10.1907 
7,4 
9 
Qoratog‗ 
4. 
23.01.1912 
5,2 
7 
Namangan 
5. 
06.07.1924 
6,4 
7-8 
Qurshob 
6. 
12.07.1924 
6,5 
8-9 
Qurshob 
7. 
12.08.1927 
6,0 
8 
Namangan 
8. 
02.10.1932 
6,2 
7 
Tomdibuloq 
9. 
05.07.1935 
6,2 
8 
Boysun 
10. 
18.12.1937 
6,5 
7-8 
Pskom 
11. 
18.01.1942 
5,9 
7 
Yortepa 
12. 
14.02.1942 
5,5 
7 
Poytoq 
13. 
02.11.1946 
7,5 
9-10 
Chokol 
14. 
02.06.1947 
5,9 
8 
Nayman 
15. 
19.07.1955 
5,2 
7 
Baxmal 
16. 
24.10.1959 
5,7 
7-8 
Burchmulla 
17. 
03.08.1962 
5,4 
7-8 
Markay 
18. 
17.03.1965 
5,5 
7 
Qo‗shtepa 
19. 
26.04.1966 
5,3 
7-8 
Toshkent 
20. 
13.03.1968 
5,1 
7 
Qizilqum 
21. 
08.04.1976 
7,0 
8-9 
Gazli 
22. 
17.05.1976 
7,3 
9-10 
Gazli 
23. 
31.01.1977 
5,7 
7-8 
Isfara-Botken 
24. 
06.12.1977 
5,3 
7 
Tovoqsoy 
25. 
10.12.1980 
5,5 
8 
Nazarbek 
26. 
06.05.1982 
5,8 
8 
Chimyon 
27. 
17.02.1984 
5,6 
7-8 
Pop 
28. 
20.03.1984 
7,3 
9-10 
Gazli 
29. 
15.05.1992 
5,5 
8 
Izboskan 
30. 
31.10.1998 
5,2 
7-8 
Qamashi 
Zilzila paytida yer qobig‗ida seysmik to‗lqinlar hosil bo‗ladi. 
To‗lqinlarni ostidagi tarqalish markazi gipotsentr yoki zilzila o‗chog‗i 
deyiladi. Uning chuqurligi 2-70 km. Yer yuzasidagi markazi - epitsentr 
deyiladi. Ma‘lumotlarga ko‗ra seysmik 2 to‗lqinlar bo‘ylama, 
ko‗ndalang yuzama bo‗lishi mumkin. Respublikamizda va juda ko‗p 
davlatlarda zilzila kuchi 12 balli shkala asosida baholanadi. Bundan 
tashqari 8 balli Rixter shkalasi ham baholashda foydalaniladi. Bizda 

---

88 
asosan 2 turdagi yer qimirlash: uzoq davrli (1,5-2,5 min.) yuqori 
chastotali ko‗rinishli (1,5-2,5 sek.) kuzatilgan. 12 balli shkalaga ko‗ra: 
1-3 balli zilzila sezilarsiz; 4 balli – sezilarli; 5-7 ball kuchli, devorlarda 
yoriqlar paydo bo‗ladi; 8 balli - yemiruvchi; 9 balli - vayron qiluvchi; 10 
balli – yakson qiluvchi; 11 ball - fojiali; 12 - kuchli fojiali barcha 
imoratlar vayron bo‗ladi, daryo o‗zani o‗zgarib sharsharalar paydo 
bo‗ladi, tabiiy to‗g‗onlar vujudga keladi. Hozirgi paytda zilzilalardan 
himoyalash ishini hal qilish yo‗llaridan biri bu zilzilabardosh imoratlarni 
qurish bo‗lib qolmoqda. 
 
MARKAZIY OSIYO MINTAQASI MAMLAKATLARINING 
SEYSMIK XAVFLI HUDUDDA JOYLASHGANLIGI 
 
Tabiiy ofatlar orasida eng ko
‘
p talofat olib keladigan hodisa zilzila 
hisoblanadi. Chunki u o‗zi bilan boshqa turdagi halokatlar va avariyalarni 
keltirib chiqarishi mumkin. 
Zilzilalar qadimdan inson hayotiga xavf solib keluvchi tabiat hodisasi 
hisoblangan. Bu hodisadan juda ko‘plab shahar va qishloqlar vayronaga 
aylangan, insonlar nobud bo'lgan. Kuchli zilzilalarning doimiy takrorlanib 
turishi natijasida mumkin bo'lgan talofatlarni kamaytirish maqsadida turli xil 
choralar va tadbirlar amalga oshirib kelingan. 
Mutaxassislarning ta‘kidlashicha dunyoda uchta seysmik kamarlar 
mavjud bo‗lib, zilzilalarning asosiy qismi shu hududlarda yuz beradi. Bular 
Tinch okeani, Atlantika okeani osti tog‘laridagi, O'rtayer dengizi-Osiyo 
seysmik kamarlari hisoblanadi. 
Markaziy Osiyo, shuningdek, O'zbekiston O'rtayer dengizi - Osiyo 
seysmik kamarida joylashgan bo'lib, bu kamarda dunyo bo‗ylab yuz 
berayotgan zilzilalarning 15% to‗g'ri keladi. 
O‗rtayer dengizi - Osiyo seysmik kamari G‗arbda Atlantika 
qirg'oqlaridan boshlanib, O‗rtayer dengizi, Kavkaz, Markaziy Osiyo 
mintaqalari orqali Janubi-sharqiy yo‗nalishida davom etib Tinch okeani 
bilan tutashadi. 
Markaziy Osiyoda yuz berayotgan zilzilalar qobiq zilzilalar hisoblanib, 
ular 70 km gacha bo‘lgan chuqurliklarda yuz beradi. Bu zilzilalar asosan 
gorizantal ko'rinishga ega. Mintaqada yuz berayotgan zilzilalarning kelib 
chiqishiga asosiy sabab Janubdan Shimolga qarab harakat qilayotgan Hind 
plitasi bilan Yevroosiyo plitalarining to'qnashuvidir. 
Tarixga e‘tibor berib qaralsa O‗rtayer dengizi - Osiyo seysmik kamari 
yo‗nalishida joylashgan davlatlar va xalqlar kuchli zilzilalar asoratidan 

---

89 
aziyat chekib kelganlar. Plitalarning surilishi natijasida yosh tog'larning 
paydo bo'lishi zilzilalarning xavfli tus olishiga sabab ham bo'lmoqda. O‘tgan 
100 yil davomida mintaqa mamlakatlarida yuz bergan 1887-yilning 28- 
maydagi Verniy (Olmaota), 1897-yil 5-sentabrdagi O‗ratepa, 1907-yil Hisor 
tizma tog‗ida yuz bergan Qoratog', 1911-yildagi Sarez, 1911-yil 4-
yanvardagi Kebin, 1929-yil 1-maydagi Ashxabod, 1946-yildagi Chotqol va 
boshqa kuchli zilzilalar og'ir oqibatlarga olib kelganligi ma‘lum. 
Birgina 1947-yilning oktabr oyida yuz bergan Ashxobod zilzilasi 110 
ming kishini nobud bo‘lishiga, shaharni esa 98 % vayronaga aylanishiga olib 
keldi. Buni tasavvur etish uchun o‗sha vayronalar oqibatini tugatishda 
bevosita ishtirok etgan guvohlarning so‗zlarini keltirishning o'zi kifoya. 
«Shaharni bunday vayronaga aylantirish uchun 500 ta bombardimonchi 
samolyot kamida 6 oy davomida tinimsiz bombardimon qilish kerak», degan 
edi. 
Armanistonda yuz bergan zilzila oqibatini o‗sha davrdagi gazetalardan 
birida shunday eslashgan edi. ‖Kishi dahshatdan yoqa ushlaydi. Bir 
tomonda tobut, bir tomonda vayronalar oqibatida halok bo'lgan mayitlar, bir 
tomonda esa non va suv‖. 
Mamlakatimiz rahbari I.Karimov o'zining «O'zbekiston XXI asr 
bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot 
kafolatlari» nomli kitobida mintaqamizdagi seysmik jarayonlar va ularning 
xavfi haqida alohida qayd etib o'tgan edi. Bu esa zilzilalar va ularning 
sabablarini va undan muhofazalanishni o‗rganishni talab etadi.