O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Asoratlari: 
yuz nervlarining, yurak muskullarining hamda 
o‗pka to'qimasining yallig‘lanishi. 
Davolash: 
Davolashni laboratoriya tekshiruv natijalari 
olinmasidanoq boshlash zarur. Botulizmga gumon qilingan 
bemorlar albatta yuqumli kasalliklar shifoxonasiga yotqiziladi. 

---

189 
Bemorlar shifoxonaga, hatto poliklinikaga murojaat qilganda ham 
zudlik bilan losh qoshiq ichimlik sodasini 1 litr qaynatilib 
sovitilgan suvda eritilib me‘dasi yuviladi (tayyorlangan suyuqlik 
ichirtirib qayd qildiriladi) va tozalovchi huqna qilinadi(ichaklar 
suyuqlik yuborish orqali tozalanadi). 
Botulizm 
bilan og‗rigan bemorlar ovqat yutishining 
buzilishi tufayli normal ovqatlanishlari qiyinlashadi. Shuning 
uchun ular zond yordamida ovqatlantiriladi yoki organizmga 
vena ichi yo‗li bilan yetarli miqdorda suyuqlik va oziqlantiruvchi 
moddalar kiritiladi. Ich qotishi huqna yordamida bartaraf 
qilinadi. 
Kasallik oqibati 
jiddiy bo‗lib, hatto hozirgi kunda davolash- 
ning zamonaviy usullari mavjud bo'lgan bir vaqtda ham o‗lim 
holatlari 15 - 30 % gacha uchraydi. Shifoxonada davolanish 1 - 2 
oy davom etadi. 
Vabo
Vabo o‗tkir yuqumli ichak kasalligi bo‘lib, o‗ta xavfli infeksiyalar 
jumlasiga kiradi. Asosan ich ketish, qusish, tananing suvsizlanishi, mineral 
moddalarining kamayishi bilan kechadigan yuqumli kasallikdir. Vabo qisqa 
vaqt ichida tarqalib ketish xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun «o‘ta xavtli 
infeksiya» deb ataladi. 
Vabo 
pandemiyasi 
Yillar 
Qayd qilingan hududlar 
I 
1817-
1823 
Osiyo, Afrika. Yevropa 
II 
1826-
1837 
Osiyo, Afrika, Yevropa, Amerika 
III 
1846-
1862 
Osiyo, Afrika. Yevropa. Amerika 
IV 
1864-187 Osiyo, Afrika, Yevropa. 
V 
1883-
1896 
Osiyo, Afrika. Yevropa. 
VI 
1902-
1925 
Osiyo, Afrika, Yevropa. 
«Xolera» yunoncha tarnov degan so'zdan olingan bo'lib, vaboda ich 
ketishi yomg‗irdan so‗ng tarnovdan oqib tushayotgan suvni eslatadi. Vabo 
insoniyatga qadim zamonlardan ma‘lum bo'lib kelgan kasallik hisoblanadi 
va Osiyo qit‘asi, «ayniqsa Ganga va Brammaputra daryosi o'rtasidagi 
Hindiston yarim oroli xavfli o‗chog‗i, kasallikning «beshigi» hisoblanadi. 
Vabo kasalligi tarixini shartli ravishda 3 davrga bo‗lish mumkin. Birinchi 
1817-yilgacha bo‘lgan davri. Bu davrda vaboning xavfli o‗chog‗i Hindiston 
- Pokiston hududi hisoblangan. Ikkinchisi, 1926-yilgacha bo‘lgan davr 
bolib, bu davrda vabo oltita hududda bir vaqtda qayd etilgan. 
Yettinchi pandemiya 1961 -yildan to hozirgi kunga qadar davom 
etmoqda (3-davr). Oldingi oltita pandemiyaning qo‗zg'atuvchisi Osiyo vabo 

---

190 
vibrioni bo‘lgan. Yettinchi pandemiyaning qo‗zg‗atuvchisi vabo 
vibrionining El-Tor shtamidir. U avvalo Sharqiy Osiyo, O
l
rta Sharq, Yaqin 
Sharq mamlakatlarida, so‗ngra Afrika qit‘asida tarqalgan. 1965-yilda esa bu 
kasallik O‘zbekistonda, xususan Qaroqalpog'istonda, Xorazm va Buxoro 
viloyatlarida qayd qilingan. 1970-yilga kelib Yevropa va Amerika 
mamlakatlariga tarqalgan. 1971-yilda vabo yer yuzasidagi 36 ta davlatda 
ro‗yxatga olingan. 1992-yilda Hindistonda 23 ming kishi vabo bilan 
kasallanib, undan 500 kishi vafot etgan. Bu kasallikning tarqalishi vaboning 
yangi vibrioni 0139 «Byengal» seroguruhi aniqlangan. 
Vabo ichak infeksiyalar guruhiga kirib, uni birdan bir manbayi odam 
hisoblanadi. Tashqi muhitga vibrionlar najas va qusuq massalari orqali 
tarqaladi, faqat og‗iz orqali yuqadi. Odamning kasallanishida yuqumli 
ajratmalar bilan ifloslangan sovuq holdagi oziq-ovqatlar va qaynatilmagan 
suvni iste‘mol qilish alohida ahamiyat kasb etadi. Yoz faslida yuvilniagan 
ho‗l meva va sabzavotlarni iste‘mol qilish oqibatida xastalanish xavfi 
yanada ortadi. Kasallik tarqalishida pashshalarning roli ham bor. Vabo bilan 
barcha yoshdagi odamlar kasallanishi mumkin. Vabo kasalligi mavsumiy 
bo'lib, ko'pincha yoz va kuz oylarida qayd etiladi. 
Vabo
kasalligining eng ko‗p uchraydigan turi oshqozon yallig`lanish 
turidir. Ingichka ichak yalligManish turi ikkinchi o‗rinda turadi. Bu turdan 
so‗ng algid va vabo terlamasi turlari turadi. 
Kasallik asosan ingichka ichak yalligManish belgilari bilan o‘tkir 
boshlanadi. Ich ketish og‗riqsiz kechadi. Lekin har bir ichi ketishdan keyin 
bemor kuchli darmonsizlik seza boshlaydi, bosh aylanishi va tashnalikdan 
shikoyat qiladi. Bemor ko‗zdan kechirilganda ko‗pincha teri qoplami 
rangsizlangan, kasallik og‗ir kechayotgan paytda esa ko‗kargan, sovuq ter 
bilan qoplangan bo‘ladi. Bemorning yuz ifodasi o‗zgaradi. Tomir urishi 
tezlashib, og‗ir klinik kechishida ipsimon bo'ladi, ba‘zan tomir urishi 
aniqlanmaydi. Yurak tonlari bo‗g‗iq, o‗pkada kuchsiz nafas eshitiladi. 
Xastalikning og'ir turida bemor havo yetish- movchiligidan, ko'krak 
qisilishidan shikoyat qiladi. Tilni oqish yoki kulrang karash qoplab, og'ir 
zaharlanish bilan kechayotgan hollarda quruq bo'lib qoladi. Qorin bir oz dam 
bo'ladi jigar va taloq kattalashishi kuzatiladi. Xastalikning ingichka ichak 
yalligianish turida axlat suyuq bo'lsada, o‗z xususiyatini saqlab qoladi, 2-3 
martadan 8-12 martagacha ich ketadi. 
Kasallikning oshqozon yalig‘lanish turida axlat tezda o‗z ko'rinishini 
yo‗qotadi va guruch qaynatmasini eslatadi. Til quruq, qorin ichkariga 
tortilgan bo'lib, ingichka ichak bo
fc
ylab quldirash kuzatiladi. Uinumiy 
darmonsizlik tez rivojlanadi, bemorni chanqash bezovta qiladi, 2-3 kun 

---

191 
ichida oshqozon yalig‗lanishi rivojlanadi. Sutkada 20 marta va undan ortiq 
ich ketishiga tez-tez va ko'p miqdorda qusish qo'shiladi. Qusuqda avvaliga 
ovqat qoldiqlari bo‘lsa, keyin suvday bolib, o‗t suyuqligi aralash namoyon 
bo‗ladi, bu ham o‗z navbatida suvsizlanishning yanada ko‗payishiga sabab 
bo'ladi. Teri kulrang tusga kiradi, ko'pincha sovuq yopishqoq ter bosadi. 
Burmalangan teri uzoq muddatgacha o‗z holiga qaytmaydi, qo‗l kaftlari kir 
yuvuvchi ayol kaftlarini eslatadi. Bemorning ahvoli og‗irlashadi. Qon bosimi 
pasayadi, yurak tonlari bo‗g‗iq holda boiib, nafas olish tezlashadi. Tana 
harorati kasallik boshida normal bo'lib, so‗ngra asta-sekin subnormalgacha 
(35-34°C) va undan ham past tushadi. Kasallikning og'irligi odatda 
organizmning suvsizlanish darajasiga qarab aniqlanadi. 
Davolash: Barcha bemorlar shifoxonaga yotqizilishi shart. Tomir orqali 
hamda og‗iz bo‗shlig‗i orqali ham ko
‘
p miqdorda suyuqliklar yuboriladi. 
1 va II darajadagi suvsizlanish holatida bemorning ahvoli unchalik og'ir 
bo‘lmaydi va yo‗qotilgan suyuqlik o‗rnini to‗ldirish uchun oralit, regidron 
glyukosolan, peditral deb ataladigan suyuqliklar ichiriladi. 
Ill va IV darajadagi suvsizlanishda esa 36-38 darajagacha ilitilgan 
«Trisol» eritmasi zudlik bilan, minutiga 120 ml gacha tezlikda venaga 
yuboriladi, 1, 5-2 soatda 5-7 litrgacha suyuqlik quyiladi. Trisol o‗rniga 
«Xlosol» «Kvartasol», «Atsesol» va «Disol» eritmalarini ham ishlatish 
mumkin. Antibiotiklardan tctrasiklin, levomitsetin, doksasiklin, sifloks 
tarivid va boshqalar qo'llaniladi. 
O„lat
O‘lat (toun) - o‗tkir o‗ta xavfli yuqumli kasallik bo‘lib, og‗ir 
zaharlanish, isitma, limfa tugunlar, o‗pka va hazm a‘zolari shikastlanishi 
bilan xarakterlanadi. 
Qo‗zg‗atuvchisi: yersinia pestis- tuxumsimon shakldagi tayoqcha 
bo‘lib, harakatchan, kapsulaga ega, qobig‗ hosil qilmaydi. Oziq-ovqat 
mahsulotlari, suvda 3 oygacha, past haroratda uzoq muddat saqlanishi 
mumkin. Muzlatganda chidamli, qaynatilganda tez nobud bo‗ladi. 
Tarqalishi: O‘lat tabiiy o‗choqli kasallik hisoblanadi. Tabiatda asosiy 
infeksiya manbayi kemiruvchilar kalamushlar, yumronqoziqlar, qishloq 
xo'jalik hayvonlari hamda bemor odam hisoblanadi. Infeksiyani tarqatuvchisi 
bo‗lib, burgalarning 30 dan ortiq turi mavjud. 
Yuqish yo‘llari: 
1.
Qon orqali - infeksiya yuqtirgan burgalar chaqishi natijasida. 
2.
Muloqot 
yo‘li 
- 
infeksiya 
yuqtirgan 
ovlanadigan 
kemiruvchilardan terisini ajratib olish, kasal tuyalarni so‗yish va nimtalash 
vaqtida. 

---

192 
3.
Alimentar yo‗l - o‗lat mikroblari bilan zararlangan mahsulotlarni 
iste‘mol qilganda (alimentar). 
4.
Havo-tomchi yo‗l - mikrob tushgan chang bilan nafas olish va 
O‘latning o'pka shakli bilan kasallangan bemorlardan yuqadi. 
Davolash: Bemorlarni qat‘iy alohida qilish. O‘latni davolashda 
tetrasiklin va uning dori vositalari asosiy antibiotik hisoblanadi. Yurak-tomir 
preparatlari, og‗ir hollarda garmonlar va boshqa preparatlar qo‗llaniladi.