O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti


-rasm. Odamning nurlanish oqibatlari



Download 5,59 Mb.
Pdf ko'rish
bet70/153
Sana27.01.2023
Hajmi5,59 Mb.
#904090
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   153
Bog'liq
c086c6db19fa6204fac524bef9ab0327 FUQARO MUHOFAZASI

3.21.-rasm. Odamning nurlanish oqibatlari. 
Radiatsion avariyalar talofat o‗chog‗idagi ishchi, xizmatchilarni va 
aholini nurlanishiga, bundan tashqari, katta hududlarni yo‗l qo‗yiladigan 
me‘yorlardan yuqori bo‗lgan radiatsiyaviy zararlanishiga olib keladi. 
Ionizatsiyalangan nurlanishni to‗liq xavfsiz dozalari mavjud emas. Eng 
mayda nurlanish dozalari ham nurlanganlarda xavfli o‗simtalarning paydo 
bo‗lishiga va irsiy kasalliklar yuqtirilgan avlod tug‘ilishi xavfini oshiradi. 
Ionizatsiyalovchi nurlanishni biologik ta‘siri olingan dozaga, 
nurlanish vaqtiga, nurlanish turiga va organizmni individual xususiyatlari- 
Nurlanish oqibatlari 
Somatik effеktlar 
(bеvosita 
nurlanganlarda) 
Somatik-stoxastik 
effеktlar 
Gеnеtik effеktlar 
O‘tkir nurlanish 
kasalligi (O‘NK) 
Surunkali nurlanish 
kasalligi 
Nurlanishli 
kuyishlar, katarakta 
Xavfli o‘simtalar va 
lеykozlar 
Xavfsiz o‘simtalar 
Avlodni irsiy 
kasalliklari 
O‘lik tug‘ilgan 
bolalar 
O‘z-o‘zidan ro‘y 
bеradigan obortlar 
Bеpushtlik 


179 
ga bog‗liq. Bunda somatik, somatik-stoxastik va genetik effektlar 
kuzatilishi mumkin. 
Odamning nurlanishi oqibatlarini asosiy effektlari 3.21.-rasmda 
keltirilgan. 
Nurlanish dozasi, vaqti va sharoitiga ko‗ra odamni nurlanish 
oqibatlari 3.16.-jadvalda keltirilgan. 
3.16.-Jadval 
Nurlanish sharoiti 
Doza 
Effekt 
Bir marotabali. O‗tkir, 
surunkali 
(barcha 
turlari) 
Noldan farqli doza 
Saraton 
va 
genetik 
buzilishlar 
ehtimolining 
yuqoriligi 
Surunkali 
bir 
necha 
yillar davomida 
Yiliga 0,1 ev (10 
bar) va yuqori 
Organizmni 
nospetsifik 
rezistentligining pasayishi 
Bu ham 
Yiliga 0,5 ev (50 
bar) va yuqori 
Immunal 
rezistentlikning 
pasayishi, katarakta 
Bir marotabali o‗tkir 
1 ev (100 bar) va 
yuqori 
O‗tkir nurlanish kasalligi 
Bu ham
4,5 ev (450 bar) va 
yuqori 
O‗lim bilan yakunlanadigan 
o‗tkir nurlanish kasalligi 
Har xil turlari 
1 ev (100 bar) va 
yuqori 
Stoxastik effektlar 
Qolqonsimon 
bezni 
radioaktiv yod hisobida 
1-2 
oy 
davomida 
nurlanishi 
10 ev (1000 bar) va 
yuqori 
Qolqonsimon 
bez 
g‗ilofunksiyasi, 
o‗simtalarning 
rivojlanish 
ehtimolini oshishi 
Organizmning jarohatlanishi qonuniyatlari olingan nurlanish 
dozasi kattaligi, uning vaqt va hajm bo‗yicha tarqalishi va organ, 
to‗qima, tizimlarning radiosezgirligi bilan belgilanadi. Ushbu omillar 
nurlanish ta‘sirini belgilaydi.
Nurlanish kasalliklarini og‗irligi olingan nurlanish dozasiga 
bog‗liqdir (3.17.-jadval). 
3.17.-Jadval 
Nurlanish kassaligi og‗irlik darajasining olingan dozaga bog‗liqligi 
Doza, gr 
Og‗irlik darajasi 
1-2 
I (engil) 
2-4 
II (o‗rtacha) 
4-6 
III (og‗ir) 
6-10 
IV (o‗ta og‗ir) 
Xavfli kimyoviy moddalar aholi hayoti va sog‗ligi uchun jiddiy 
xavf tug‗diradi. Xavfli kimyoviy moddalarning yuqori zaharliligi, qisqa 


180 
ta‘sir davri jarohatlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko‗rsatishni va 
ularning hayotini qutqarishni qiyinlashtiradi. 
O‗tkir zaharlanishlarni aniqlashda,u yoki bu xavfli kimyoviy mod- 
dalar bilan zaharlanish tavsifini bilish muhimdir. Xavfli kimyoviy mod- 
dalarni ta‘siri ostida zaharlanishida zararlanish belgilarini aks ettirmaydi 
gan va faqat organizmni zaharli birikmalarga bo‗lgan reaksiyasi 
ko‗rinishlarini (qayt qilish, chanqash, bezovtalanish va boshqalar) 
kuzatish mumkin (3.18.-jadval). 
3.18.-Jadval 
Toksik moddalarni organizmga ta‘siriga ko‗ra tasniflanishi 
Toksik ta‘siri 
Toksik modda 
Buzilishlar 
Bo‗g‗uvchi ta‘sir 
Umumzaharlovchi 
ta‘sir 
Bo‗g‗uvchi 
va 
umumzaharlovchi 
ta‘sir 
Neyrgorop 
zaharlar 
Bo‗g‗uvchi 
va 
neyrotrop ta‘sir 
Metabolik 
zaharlar 
Xlor, uch xlorli fosfor, fosfor 
oksixloridi, fosgen, oltingugurt 
xloridi, xlorpikrin, xloratsetofe 
non, adamsit va boshqalar. 
Sinil kislotasi, sianidlar, is gazi, 
mishyakli vodorod, dinitrofenol 
va boshqalar 
Akrilonitril,oltingugurt angidri 
di,oltingugurt 
vodorodi,azot 
oksidlari va boshqalar. 
Fosfoorganiq 
birikmalar 
(FOB): 
xlorofos,tiofos,karbofos,oktame 
til,muskarin,karboxolin va bosh 
qalar. 
Ammiak,geptil,gidrazin 
va 
bosh 
qalar 
Bromli 
metil, 
dixloretan, dioksinlar, polixlor 
benzofuran, etilen oksidi va 
boshqalar 
Yuqori 
nafas 
yo‗llarini 
yallig‗lanishi, 
o‗pka shishishi. 
Qon 
shaklli 
elementlarini 
lizisi, to‗qimalarga 
kislorod 
etkazilishini 
buzilishi, 
nafas 
olish 
qatoridagi 
fermentlarni 
parchalanishi 
I, 
II 
guruhli 
jarohatlar. 
Asab impulslarini 
amalga oshiruvchi 
va 
uzatuvchi 
fermentlarni 
blokada qilinishi. 
I va IV guruhli 
jarohatlar. 


181 
Markaziy 
asab 
tizimini 
jarohatlanishi, 
jigar, 
buyrakni 
jarohatlanishi, 
to‗qimalarga 
kislorod 
uzatilishini 
buzilishi 
sababli 
ro‗y 
beradigan 
kuyishlar 
O‗tkir zaharlanishlarda jiddiy buzilishlarni tez rivojlanishi jarohat- 
langanlarga zudlik bilan tibbiy yordam ko‗rsatilishini taqozo qiladi. Bun 
da quyidagi tamoyillarga rioya qilinishi kerak: a) organizmga zaharni 
kelib tushishini to‗xtatish;
b) zaharga qarshi vositalarni qo‗llash;
v) zaharni organizm dan tezlik bilan chiqarish; 
g) zahar ta‘sirida buzilgan organizm faoliyatlarini tiklash. 
Zaharga qarshi muhim vositalar 3.19.-jadvalda keltirilgan. 
3.19.-Jadval 
Zaharlanishlarda ishlatiladigan muhim antidotlar 
Zaharga qarshi 
vositalar 
Zaharlovchi moddalar 
Foydalanish usullari va 
dozasi 
Atropin, Afin, 
safolen 
Amilnitrit, 
antitsian, 
tiosulfat natriy, 
xromosmon 
Dipiroksim 
Nalofin 
(atrofin) 
Natriy nitrat 
Pensillamin 
FOS, karboxolin, przerin, 
fizostigmin va boshqalar. 
Sianidlar, sinil kislotasi va 
uni tuzlari 
FOS, 
tiofos, 
karbofos, 
oktametil va boshqalar. 
Narkotik 
analgetiklar 
(morfin, promedol). 
Sinil kislotasi 
va uni 
tuzlari. 
Teri ostiga 1 % eritmadan 
1-2 ml. 
Ochilgan ampula ichidagi 
nafas 
orqali 
ichkariga 
so‗riladi. 
Muskul to‗qimalariga 15 
%li eritmadan 1 ml. 
0,5 %li eritmadan 1-2 ml 
teri ostiga, muskul va 
vena ichiga. 
Vena 
ichiga 

%li 
eritmadan 10-20 ml. 


182 
Tetansinli 
kalsiy 
Aktivlashti-
rilgan ko‗mir. 
Unitiol
Mishyak birikmalari, mis, 
simob, qo‗rg‗oshin, talii, 
temir tuzlari.
Qo‗rg‗oshin, 
kadmiy, 
nikel, 
kobalt, 
vanadiy, 
simob, ittriy tuzlari va 
boshqalar. 
Organiq 
va 
anorganiq 
birikmalar. 
Mishyak 
birikmalari, 
simob, 
xrom, 
vismut 
tuzlari, og‗ir metall tuzlari. 
Kattalar uchun kuniga 1 g 
dan. 
10 %li eritmadan vena 
ichiga 10-20 ml. 
Oshqozon yuvilgunga va 
undan keyin 30-50 g suvli 
aralshmasi. 
Teri ostiga, muskul ichiga 
5 %li eritmadan 5-10 ml.
Kimyoviy va radiatsiyaviy muhofazaning asosiy vazifalari:
1) 
FV ni vujudga kelishini oldindan taxmin qilish va sharoitga baho 
berish (xavfli inshoot joylashgan hudud to‗g‗risida ma‘lumot, moddalar 
miqdori, turi, saqlash sharoiti, saqlash joyini aholi yashaydi gan qanday 
oraliqda joylashganligi haqida ma‘lumot);
2) 
Kimyoviy kuchli ta‘sirchan zaharli moddalarni va radioaktiv 
moddalarni maxsus saqlash joylariga chiqarib tashlash, ta‘sirini kamayti 
rish tadbirlari;
3) 
Fuqarolarni kerakli miqdorda shaxsiy muhafaza vositasi bilan 
ta‘minlashni tashkil etish; 
4) 
Kimyoviy va radiatsion nazorat va tekshirishni o‗z vaqtida 
o‗tkazish; 
5) 
Kimyoviy va radiatsiyaviy xavf vujudga kelganda fuqarolarning 
qanday vazifalarni bajarishlari lozimligiga tayyorlab borish. 
Kimyoviy va radiatsiyaviy vaziyatni oldindan taxminlash va baho 
lash. 
a) vaziyatni oldinlan taxminlashga quyidagilar kiradi: 
- FV ni aniq turini bilish; 
- vaziyat tavsilotchi va ko‗lamini aniqlashning ishonchli usullari 
ni, uskuna-jihozlarini topish; 
- FM kuchlarini va aholini vaqtida ogohlantirish; 
- talofatlar, moddiy zararlarni oldini olish yoki ular ta‘sirini ka- 
maytirish choralarini ko‗rish; 
- FM kuch va vositalarini FV va uni oqibatlarini bartaraf etishga 
tayyorlab qo‗yish. 


183 
b) vaziyatni oldindan baholash: 
- olingan ma‘lumotlarni aniqlashtirish; kimyoviy va radiatsion 
halokatni tafsilotini bilish (vaqti, tarqalish maydoni, holati va h.k.); hu- 
dud tafsiloti (aholi yashash joyi, uy - joylarining soni, yaqin-uzoqligi, 
transport yo‗llarini bor yo‗qligi va h.k.); ob-havo sharoiti (yil fasli, ob-
havo holati); 
- aholiga va hududga kimyoviy va radioaktiv moddalar ta‘sir dara- 
jasi; 
- zaharlangan havo oqimi yetib kelish vaqti va ularning ta‘sir 
ko‗rsata olish muddati; 
- zaharlangan hudud maydonidagi odamlar sonini, talofat ko‗rgan 
lari sonini aniqlash; 
- maxsus ishlovdan o‗tkazilish kerak bo‗lgan odamlar, texnika, 
uskunalar, hududlar miqdorini aniqlash. 
Aholi FV turli haqida o‗z vaqtida kerakli hajmdagi ma‘lumotga 
ega bo‗lsa bunday hollarda qanday harakat qilishga o‗rgatilgan bo‗lsa, 
ko‗riladigan talafotlarni oldini olishga va moddiy zararni kamaytirishga 
erishish mumkin. Shuning uchun kimyoviy va radiatsiyaviy xavfli 
inshootda sodir bo‗lishi mumkin bo‗lgan halokatlarning kelib chiqish 
sabablarini taxminlash va baholash to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni tahlil 
etish natijasida kerakli chora-tadbir ishlab chiqiladi.
Bunday FV da ogohlantirish tadbirlari quyidagilar: 
1) 
bo‗lishi mumkin bo‗lgan FV taxminlash va baholash; 
2) 
mahsulot ishlab chiqarish texnologik jarayoni tashkil qilish, 
moddalarni xavfsizlik qoidalariga rioya qilib saqlash, tashib keltirish tad 
birlarini ishlab chiqish va qo‗llash; 
3) 
korxona xodimlarini texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilish 
ga o‗qitish;
4) 
FV oqibatlarini tugatishga kerakli kuch va vositalarni tayyorli- 
gini ta‘minlash.
Kimyoviy va radiatsion xavfli inshoot atrofidagi aholi korxona 
faoliyati haqida aniq ma‘lumotga ega bo‗lishi kerak. FV vujudga kelgan- 
da nima qilish kerakligini yaxshi bilishlari kerak. Sodir bo‗lgan FV haqi- 
da aholi o‗z vaqtida xabardor bo‗lishi kerak. 
FV haqida xabar berilgan zahoti: 
- kerakli xujjatlar, narsalar, buyumlar va 2-3 kunga yetarli oziq-
ovqat, ichimlik suv olish kerak; 
- gaz, elektr va boshqalar o‗chirilib, deraza va eshiklar yopiladi; 
- qishloq xo‗jalik hayvonlari xavfsiz joyga ko‗chiriladi. 


184 
Xavf tug‗ilishi bilan qilinadigan ishlar: 
1.
Fuqarolarni xavf to‗g‗risida turli vositalar bilan ogoh qilish; 
2.
Qisqa holda nima qilish kerakligini tushuntirish; 
3.
Qaysi tomonga qachon harakat boshlash lozimligini aytish va 
zaharli modda bulut yo‗nalishini aytib o‗tish lozim; 
4.
Yosh bolalar gaz ta‘siriga qarshi vositani taqishni bilishi va 
yaqin joylashgan bekinish joyiga borishi lozim; 
5. Maxsus vosita bo‗lmaganda paxta-doka asosida boylanma 
tayyorlash va uni 2% soda eritmasiga (zaharli modda xlor bo‗lsa), yoki 
5% limon kislota eritamsiga (agar zaharli modda NH
3
bo‗lsa) shimdirish 
va u bilan nafas yo‗lini to‗sib, ko‗rsatilgan yo‗nalishga harakat qilish 
kerak. 
Radiatsion va kimyoviy xavfli obyektlarda sodir bo‗lgan avariyalar 
da, uning tashqi chegaralariga bevosita yaqin yashayotgan aholini muho- 
faza qilishda yakka himoyalanish vositalaridan foydalanish va ularni 
germetizatsiya qilingan xonalarda yashirish tavsiya etiladi. Yashirinish 
xonalarida kimyoviy zaharlanish xarakteriga oid kimyoviy razvedka 
ma‘lumotlari olinguncha ichki havoni regeneratsiya qilish va to‗liq 
izolyasiyalash rejasini ishlatiladi. Keyinchalik, zaharlovchi modda turi 
va konsentratsiyasi aniqlangach, filtrventilyasiya rejimiga o‗tish mum- 
kin. Odamlarni himoya etishda yashirinish joylari mavjud bo‗lmasa, bu 
maqsadda ishlab chiqarish, jamoat va turar-joy xonalari, shuningdek 
transport vositalari ishlatilishi mumkin. Ushbu yashirinish joylarini 
himoyalash xususiyatlari (3.20.-jadval) germetiklash natijasida 2-3 
barobar oshirilishi mumkin. 
3.20.-Jadval 
Aholini himoyalanish koeffitsienti 
№ 
t/r 
Yashirinish joylari 
Vaqti 
15 min 30 min 1 soat 
2 soat 
1. 
Transportda
0,95 
0,75 
0,41 

2. 
Ishlab chiqarish xonalarida 0,67 
0,5 
0,25 
0,09 
3. 
Turar 
joy 
va 
jamoat 
binolarida 
0,97 
0,92 
0,8 
0,38 
4. 
Zararlanish manbaidan 1000 
m dan yaqin bo‗lmagan 
joyda protivogazlarda 
0,7 
0,7 
0,7 
0,7 

Download 5,59 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   153




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish