3.21.-rasm. Odamning nurlanish oqibatlari.
Radiatsion avariyalar talofat o‗chog‗idagi ishchi, xizmatchilarni va
aholini nurlanishiga, bundan tashqari, katta hududlarni yo‗l qo‗yiladigan
me‘yorlardan yuqori bo‗lgan radiatsiyaviy zararlanishiga olib keladi.
Ionizatsiyalangan nurlanishni to‗liq xavfsiz dozalari mavjud emas. Eng
mayda nurlanish dozalari ham nurlanganlarda xavfli o‗simtalarning paydo
bo‗lishiga va irsiy kasalliklar yuqtirilgan avlod tug‘ilishi xavfini oshiradi.
Ionizatsiyalovchi nurlanishni biologik ta‘siri olingan dozaga,
nurlanish vaqtiga, nurlanish turiga va organizmni individual xususiyatlari-
Nurlanish oqibatlari
Somatik effеktlar
(bеvosita
nurlanganlarda)
Somatik-stoxastik
effеktlar
Gеnеtik effеktlar
O‘tkir nurlanish
kasalligi (O‘NK)
Surunkali nurlanish
kasalligi
Nurlanishli
kuyishlar, katarakta
Xavfli o‘simtalar va
lеykozlar
Xavfsiz o‘simtalar
Avlodni irsiy
kasalliklari
O‘lik tug‘ilgan
bolalar
O‘z-o‘zidan ro‘y
bеradigan obortlar
Bеpushtlik
179
ga bog‗liq. Bunda somatik, somatik-stoxastik va genetik effektlar
kuzatilishi mumkin.
Odamning nurlanishi oqibatlarini asosiy effektlari 3.21.-rasmda
keltirilgan.
Nurlanish dozasi, vaqti va sharoitiga ko‗ra odamni nurlanish
oqibatlari 3.16.-jadvalda keltirilgan.
3.16.-Jadval
Nurlanish sharoiti
Doza
Effekt
Bir marotabali. O‗tkir,
surunkali
(barcha
turlari)
Noldan farqli doza
Saraton
va
genetik
buzilishlar
ehtimolining
yuqoriligi
Surunkali
bir
necha
yillar davomida
Yiliga 0,1 ev (10
bar) va yuqori
Organizmni
nospetsifik
rezistentligining pasayishi
Bu ham
Yiliga 0,5 ev (50
bar) va yuqori
Immunal
rezistentlikning
pasayishi, katarakta
Bir marotabali o‗tkir
1 ev (100 bar) va
yuqori
O‗tkir nurlanish kasalligi
Bu ham
4,5 ev (450 bar) va
yuqori
O‗lim bilan yakunlanadigan
o‗tkir nurlanish kasalligi
Har xil turlari
1 ev (100 bar) va
yuqori
Stoxastik effektlar
Qolqonsimon
bezni
radioaktiv yod hisobida
1-2
oy
davomida
nurlanishi
10 ev (1000 bar) va
yuqori
Qolqonsimon
bez
g‗ilofunksiyasi,
o‗simtalarning
rivojlanish
ehtimolini oshishi
Organizmning jarohatlanishi qonuniyatlari olingan nurlanish
dozasi kattaligi, uning vaqt va hajm bo‗yicha tarqalishi va organ,
to‗qima, tizimlarning radiosezgirligi bilan belgilanadi. Ushbu omillar
nurlanish ta‘sirini belgilaydi.
Nurlanish kasalliklarini og‗irligi olingan nurlanish dozasiga
bog‗liqdir (3.17.-jadval).
3.17.-Jadval
Nurlanish kassaligi og‗irlik darajasining olingan dozaga bog‗liqligi
Doza, gr
Og‗irlik darajasi
1-2
I (engil)
2-4
II (o‗rtacha)
4-6
III (og‗ir)
6-10
IV (o‗ta og‗ir)
Xavfli kimyoviy moddalar aholi hayoti va sog‗ligi uchun jiddiy
xavf tug‗diradi. Xavfli kimyoviy moddalarning yuqori zaharliligi, qisqa
180
ta‘sir davri jarohatlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko‗rsatishni va
ularning hayotini qutqarishni qiyinlashtiradi.
O‗tkir zaharlanishlarni aniqlashda,u yoki bu xavfli kimyoviy mod-
dalar bilan zaharlanish tavsifini bilish muhimdir. Xavfli kimyoviy mod-
dalarni ta‘siri ostida zaharlanishida zararlanish belgilarini aks ettirmaydi
gan va faqat organizmni zaharli birikmalarga bo‗lgan reaksiyasi
ko‗rinishlarini (qayt qilish, chanqash, bezovtalanish va boshqalar)
kuzatish mumkin (3.18.-jadval).
3.18.-Jadval
Toksik moddalarni organizmga ta‘siriga ko‗ra tasniflanishi
Toksik ta‘siri
Toksik modda
Buzilishlar
Bo‗g‗uvchi ta‘sir
Umumzaharlovchi
ta‘sir
Bo‗g‗uvchi
va
umumzaharlovchi
ta‘sir
Neyrgorop
zaharlar
Bo‗g‗uvchi
va
neyrotrop ta‘sir
Metabolik
zaharlar
Xlor, uch xlorli fosfor, fosfor
oksixloridi, fosgen, oltingugurt
xloridi, xlorpikrin, xloratsetofe
non, adamsit va boshqalar.
Sinil kislotasi, sianidlar, is gazi,
mishyakli vodorod, dinitrofenol
va boshqalar
Akrilonitril,oltingugurt angidri
di,oltingugurt
vodorodi,azot
oksidlari va boshqalar.
Fosfoorganiq
birikmalar
(FOB):
xlorofos,tiofos,karbofos,oktame
til,muskarin,karboxolin va bosh
qalar.
Ammiak,geptil,gidrazin
va
bosh
qalar
Bromli
metil,
dixloretan, dioksinlar, polixlor
benzofuran, etilen oksidi va
boshqalar
Yuqori
nafas
yo‗llarini
yallig‗lanishi,
o‗pka shishishi.
Qon
shaklli
elementlarini
lizisi, to‗qimalarga
kislorod
etkazilishini
buzilishi,
nafas
olish
qatoridagi
fermentlarni
parchalanishi
I,
II
guruhli
jarohatlar.
Asab impulslarini
amalga oshiruvchi
va
uzatuvchi
fermentlarni
blokada qilinishi.
I va IV guruhli
jarohatlar.
181
Markaziy
asab
tizimini
jarohatlanishi,
jigar,
buyrakni
jarohatlanishi,
to‗qimalarga
kislorod
uzatilishini
buzilishi
sababli
ro‗y
beradigan
kuyishlar
O‗tkir zaharlanishlarda jiddiy buzilishlarni tez rivojlanishi jarohat-
langanlarga zudlik bilan tibbiy yordam ko‗rsatilishini taqozo qiladi. Bun
da quyidagi tamoyillarga rioya qilinishi kerak: a) organizmga zaharni
kelib tushishini to‗xtatish;
b) zaharga qarshi vositalarni qo‗llash;
v) zaharni organizm dan tezlik bilan chiqarish;
g) zahar ta‘sirida buzilgan organizm faoliyatlarini tiklash.
Zaharga qarshi muhim vositalar 3.19.-jadvalda keltirilgan.
3.19.-Jadval
Zaharlanishlarda ishlatiladigan muhim antidotlar
Zaharga qarshi
vositalar
Zaharlovchi moddalar
Foydalanish usullari va
dozasi
Atropin, Afin,
safolen
Amilnitrit,
antitsian,
tiosulfat natriy,
xromosmon
Dipiroksim
Nalofin
(atrofin)
Natriy nitrat
Pensillamin
FOS, karboxolin, przerin,
fizostigmin va boshqalar.
Sianidlar, sinil kislotasi va
uni tuzlari
FOS,
tiofos,
karbofos,
oktametil va boshqalar.
Narkotik
analgetiklar
(morfin, promedol).
Sinil kislotasi
va uni
tuzlari.
Teri ostiga 1 % eritmadan
1-2 ml.
Ochilgan ampula ichidagi
nafas
orqali
ichkariga
so‗riladi.
Muskul to‗qimalariga 15
%li eritmadan 1 ml.
0,5 %li eritmadan 1-2 ml
teri ostiga, muskul va
vena ichiga.
Vena
ichiga
2
%li
eritmadan 10-20 ml.
182
Tetansinli
kalsiy
Aktivlashti-
rilgan ko‗mir.
Unitiol
Mishyak birikmalari, mis,
simob, qo‗rg‗oshin, talii,
temir tuzlari.
Qo‗rg‗oshin,
kadmiy,
nikel,
kobalt,
vanadiy,
simob, ittriy tuzlari va
boshqalar.
Organiq
va
anorganiq
birikmalar.
Mishyak
birikmalari,
simob,
xrom,
vismut
tuzlari, og‗ir metall tuzlari.
Kattalar uchun kuniga 1 g
dan.
10 %li eritmadan vena
ichiga 10-20 ml.
Oshqozon yuvilgunga va
undan keyin 30-50 g suvli
aralshmasi.
Teri ostiga, muskul ichiga
5 %li eritmadan 5-10 ml.
Kimyoviy va radiatsiyaviy muhofazaning asosiy vazifalari:
1)
FV ni vujudga kelishini oldindan taxmin qilish va sharoitga baho
berish (xavfli inshoot joylashgan hudud to‗g‗risida ma‘lumot, moddalar
miqdori, turi, saqlash sharoiti, saqlash joyini aholi yashaydi gan qanday
oraliqda joylashganligi haqida ma‘lumot);
2)
Kimyoviy kuchli ta‘sirchan zaharli moddalarni va radioaktiv
moddalarni maxsus saqlash joylariga chiqarib tashlash, ta‘sirini kamayti
rish tadbirlari;
3)
Fuqarolarni kerakli miqdorda shaxsiy muhafaza vositasi bilan
ta‘minlashni tashkil etish;
4)
Kimyoviy va radiatsion nazorat va tekshirishni o‗z vaqtida
o‗tkazish;
5)
Kimyoviy va radiatsiyaviy xavf vujudga kelganda fuqarolarning
qanday vazifalarni bajarishlari lozimligiga tayyorlab borish.
Kimyoviy va radiatsiyaviy vaziyatni oldindan taxminlash va baho
lash.
a) vaziyatni oldinlan taxminlashga quyidagilar kiradi:
- FV ni aniq turini bilish;
- vaziyat tavsilotchi va ko‗lamini aniqlashning ishonchli usullari
ni, uskuna-jihozlarini topish;
- FM kuchlarini va aholini vaqtida ogohlantirish;
- talofatlar, moddiy zararlarni oldini olish yoki ular ta‘sirini ka-
maytirish choralarini ko‗rish;
- FM kuch va vositalarini FV va uni oqibatlarini bartaraf etishga
tayyorlab qo‗yish.
183
b) vaziyatni oldindan baholash:
- olingan ma‘lumotlarni aniqlashtirish; kimyoviy va radiatsion
halokatni tafsilotini bilish (vaqti, tarqalish maydoni, holati va h.k.); hu-
dud tafsiloti (aholi yashash joyi, uy - joylarining soni, yaqin-uzoqligi,
transport yo‗llarini bor yo‗qligi va h.k.); ob-havo sharoiti (yil fasli, ob-
havo holati);
- aholiga va hududga kimyoviy va radioaktiv moddalar ta‘sir dara-
jasi;
- zaharlangan havo oqimi yetib kelish vaqti va ularning ta‘sir
ko‗rsata olish muddati;
- zaharlangan hudud maydonidagi odamlar sonini, talofat ko‗rgan
lari sonini aniqlash;
- maxsus ishlovdan o‗tkazilish kerak bo‗lgan odamlar, texnika,
uskunalar, hududlar miqdorini aniqlash.
Aholi FV turli haqida o‗z vaqtida kerakli hajmdagi ma‘lumotga
ega bo‗lsa bunday hollarda qanday harakat qilishga o‗rgatilgan bo‗lsa,
ko‗riladigan talafotlarni oldini olishga va moddiy zararni kamaytirishga
erishish mumkin. Shuning uchun kimyoviy va radiatsiyaviy xavfli
inshootda sodir bo‗lishi mumkin bo‗lgan halokatlarning kelib chiqish
sabablarini taxminlash va baholash to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni tahlil
etish natijasida kerakli chora-tadbir ishlab chiqiladi.
Bunday FV da ogohlantirish tadbirlari quyidagilar:
1)
bo‗lishi mumkin bo‗lgan FV taxminlash va baholash;
2)
mahsulot ishlab chiqarish texnologik jarayoni tashkil qilish,
moddalarni xavfsizlik qoidalariga rioya qilib saqlash, tashib keltirish tad
birlarini ishlab chiqish va qo‗llash;
3)
korxona xodimlarini texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilish
ga o‗qitish;
4)
FV oqibatlarini tugatishga kerakli kuch va vositalarni tayyorli-
gini ta‘minlash.
Kimyoviy va radiatsion xavfli inshoot atrofidagi aholi korxona
faoliyati haqida aniq ma‘lumotga ega bo‗lishi kerak. FV vujudga kelgan-
da nima qilish kerakligini yaxshi bilishlari kerak. Sodir bo‗lgan FV haqi-
da aholi o‗z vaqtida xabardor bo‗lishi kerak.
FV haqida xabar berilgan zahoti:
- kerakli xujjatlar, narsalar, buyumlar va 2-3 kunga yetarli oziq-
ovqat, ichimlik suv olish kerak;
- gaz, elektr va boshqalar o‗chirilib, deraza va eshiklar yopiladi;
- qishloq xo‗jalik hayvonlari xavfsiz joyga ko‗chiriladi.
184
Xavf tug‗ilishi bilan qilinadigan ishlar:
1.
Fuqarolarni xavf to‗g‗risida turli vositalar bilan ogoh qilish;
2.
Qisqa holda nima qilish kerakligini tushuntirish;
3.
Qaysi tomonga qachon harakat boshlash lozimligini aytish va
zaharli modda bulut yo‗nalishini aytib o‗tish lozim;
4.
Yosh bolalar gaz ta‘siriga qarshi vositani taqishni bilishi va
yaqin joylashgan bekinish joyiga borishi lozim;
5. Maxsus vosita bo‗lmaganda paxta-doka asosida boylanma
tayyorlash va uni 2% soda eritmasiga (zaharli modda xlor bo‗lsa), yoki
5% limon kislota eritamsiga (agar zaharli modda NH
3
bo‗lsa) shimdirish
va u bilan nafas yo‗lini to‗sib, ko‗rsatilgan yo‗nalishga harakat qilish
kerak.
Radiatsion va kimyoviy xavfli obyektlarda sodir bo‗lgan avariyalar
da, uning tashqi chegaralariga bevosita yaqin yashayotgan aholini muho-
faza qilishda yakka himoyalanish vositalaridan foydalanish va ularni
germetizatsiya qilingan xonalarda yashirish tavsiya etiladi. Yashirinish
xonalarida kimyoviy zaharlanish xarakteriga oid kimyoviy razvedka
ma‘lumotlari olinguncha ichki havoni regeneratsiya qilish va to‗liq
izolyasiyalash rejasini ishlatiladi. Keyinchalik, zaharlovchi modda turi
va konsentratsiyasi aniqlangach, filtrventilyasiya rejimiga o‗tish mum-
kin. Odamlarni himoya etishda yashirinish joylari mavjud bo‗lmasa, bu
maqsadda ishlab chiqarish, jamoat va turar-joy xonalari, shuningdek
transport vositalari ishlatilishi mumkin. Ushbu yashirinish joylarini
himoyalash xususiyatlari (3.20.-jadval) germetiklash natijasida 2-3
barobar oshirilishi mumkin.
3.20.-Jadval
Aholini himoyalanish koeffitsienti
№
t/r
Yashirinish joylari
Vaqti
15 min 30 min 1 soat
2 soat
1.
Transportda
0,95
0,75
0,41
-
2.
Ishlab chiqarish xonalarida 0,67
0,5
0,25
0,09
3.
Turar
joy
va
jamoat
binolarida
0,97
0,92
0,8
0,38
4.
Zararlanish manbaidan 1000
m dan yaqin bo‗lmagan
joyda protivogazlarda
0,7
0,7
0,7
0,7
Do'stlaringiz bilan baham: |