O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Harbiy xarakterdagi favqulodda vaziyatlarga
: 
1.
Tuman (region) infrastrukturasining buzilishi. 
2.
Iqtisod obyektlarining (sanoat, qishloq xo‗jaligi, qurilish) 
buzilishi. 
3.
Odamlarning ommaviy halok bo‗lishi. 
GXO bilan bog‗liq halokatlar va falokatlarning sodir bo‗lishini 
oldindan taxminlash va unga baho berishda hamma GXO va ehtimoli 
bo‗lgan suv bosish zonalari xaritalarga (rejalarga, sxemalarga) tushirilib, 
tegishli shikastlovchi omillar va ko‗rsatkichlar ko‗rsatiladi va parameter- 
lari halokatli suv bosishning shikastlovchi omillari omborining o‗lcham 
lariga, to‗g‗onning balandligiga, urib ketgan to‗lqinning tezligi (3-100 
km/soat gacha) va balandligiga (2-20 m gacha), yer yuzasi qandayligiga 
(suv bosish zonasining chegaralarini belgilaydi) va boshqa sharoitlarga 
bog‗liq. Suv bosish zonasi – hududning GTI ga tutash va suv tagida qoli 
shi mumkin bo‗lgan qismidir. 
Bu hujjatlar FV boshqarmalari va bo‗limlarida, shuningdek GTI 
(GXO) ni quruvchi va ularni ishlatuvchi vazirliklar (idoralar)da va 
ularning joylardagi bo‗limlarida turadi. 
Oldindan taxminlashda birlamchi shikast omillari va ularning 
oqibatlaridan tashqari quyidagi ikkilamchi omillar: suv, yer yuzasining 
turli zararli moddalar bilan ifloslanganligi; odamlar va hayvonlarning 
ommaviy kasallanganligi; trasport va elektromagistral tizimlardagi 
avariyalar; ko‗chkilar va o‗pirilishlar; imorat va inshootlarning 
chidamliligining yo‗+-qolganligi; atrof-muhitdagi ekologik buzilishlar 
ham hisobga olinadi. 
Oldindan taxminlashda ko‗rilishi mumkin bo‗lgan zararlar ham 
hisobga olinadi: 

---

172 
- aholi doirasidagi talofatga (halok bo‗lganlar, bedarak yo‗qolgan 
lar, shikastlanganlar, boshpanasiz qolganlar va h.k.) qolganligi hisoblab 
baho beriladi; 
- moddiy zararga (buzilgan, shikastlangan ishdan chiqqan obyekt 
va inshootlar) qanchaligini hisoblab, shuningdek pul bilan hisoblab baho 
beriladi; bundan tashqari bevosita va bilvosita zararlar hisoblab chiqila- 
di. 
Bevosita zararlar: 
- GTI imoratlar, avtomobillar, temir yo‗llar, elektr uzatish, aloqa 
simlari, energotizimlar va boshqa obyektlar; 
- chorva mollari, ekinzorlar, ekinlar hosili, yer suv va 
boshqalarning nobud bo‗lishi; 
- xomashyo, yoqilg‗i, ovqat mahsulotlari, chorva ozuqalari; o‗g‗it- 
lar va h.k. yo‗qotilishi va buzilib qolishi; 
- aholini xavfsiz joylarga vaqtincha evakuatsiya qilish harajatlari; 
- hosildor qatlam yuvilib ketishi va tuproq ustiga balchiq cho‗kib 
qolishi. 
Bilvosita zararlar: 
- ovqat mahsulotlarini, kiyim-kechak, dori-darmon, qurilish mate- 
riallari, texnika chorva-ozuqalari va odamiylik yordamlarini sotib olish 
va shikast topgan joylarga yetkazish xarajatlari; 
- sanoat va qishloq xo‗jalik mahsulotlarini tayyorlashning 
kamayishi hamda iqtisodiyotning rivojlanish suratining pasayishi; 
- mahalliy aholining tirikchilik sharoitining yomonlashuvi; 
- suv bosish ehtimoli bir zonadagi hududdan ratsional foydalanish- 
ning iloji yo‗qligi 
Halokatli suv bosgandagi sharoitga baho berish tartibi: 
1. Dastlabki ma‘lumotlarga aniqlik kiritish: GTI va undagi avariya- 
ga tavsif berish, obyekt joylashgan yer yuzasiga tavsif berish (relyef, 
o‗simliklar, qurilishlar, transport magistralining va boshqalarning 
mavjudligi); ob-havo – iqlim sharoiti (yil fasli kecha-kunduz vaqti, ob-
havo aholi va boshqalar); aholiga, hududga va FM ga ta‘sir darajasi. 
2. Xavfli zonaning shikastlovchi omillari va ko‗rsatkichlarini 
aniqlash: urib ketgan to‗lqin balandligi, tezligi, suv bosishning maksimal 
va amaldagi chuqurligi. 
3. Halokatli suv bosish zonasini xaritaga (rejaga, sxemaga) tushi 
rish. 
4. Halokatli suv bosishning vaqt omillarini aniqlash: urib to‗lqin- 
ning muayan chegaralarga va muhim obyektlarga yetib kelish vaqti (30 

---

173 
daqiqa,1 soat kabi vaqt bo‗laklarida); suv bosish vaqti qancha davom 
etishi (butun suv bosish zonasida va uning alohida qismlarida). 
5. Ehtimol bo‗lgan talofat zararlarni aniqlash. 
6. Muhofaza qilish va favqulodda vaziyat chegarasi (FVCH) yuza- 
sidan asosli qarorga kelish uchun halokatli suv bosishning aholiga, hu- 
dudga va fuqaro muhofazasiga ta‘sirini aniqlash. 
GTI dan foydalanuvchi tashkilotlar zimmasiga ularning xavfsizligi 
ni ta‘minlash maqsadida obyektni loyihalash, qurish, ishlatish davomida 
xavfsizligini pasayish sabablarini tahlil etish, sodir bo‗lishi mumkin 
bo‗lgan avariyani oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqish va baja- 
rish, shuningdek unday masalalar bo‗yicha FV organi bilan hamkorlik 
qilishi zarurligi yuklatilgan.
Gidrotexnika inshootini muhofaza qilish choralari: 
- GTI ni loyihalash va qurishda xatoliklarga yo‗l qo‗ymaslik;
- GTI dan to‗g‗ri foylanish; 
- belgilangan tadbir va ta‘mirlash ishlarining vaqtida bajarilishi; 
- GTI ahvolini doimo kuzatib turish (uskuna-jihozlar va yuksak 
malakali mutaxassislar yordamida). 
Aholi va hududni muhofaza choralari: 
- yaxshi yo‗lga qo‗yilgan axborot tizimi; 
- ehtimoli bor halokatli suv bosish zonasida istiqomat qiluvchi 
aholining FV dagi hatti - harakatlarga tayyorgarlik ko‗rganligi; 
- FM rahbarlik tarkibining falokat va halokatlar oldini olish va 
ularning paydo bo‗lishi xavfi tug‗ilgandagi faoliyat masalalari bo‗yicha 
tayyorgarligi; 
- muhofaza tadbirlarini (aholiga xabar berish, aholi, hayvon va 
boyliklarni evakuatsiya qilish, suv bosishi ehtimoli bor zonadagi 
korxana ishlarini cheklash yoki to‗xtatish, moddiy boyliklarni muhofaza 
etish) bevosita o‗tkazish; 
FV da aholining hatti harakatlari va faoliyat qoidalari: 
1. Suv bosadigan zonadagi aholi suv bosishi ehtimoli bo‗lgan zona 
larni, suv bosadigan vaqtlarni, shuningdek shikastlovchi omillarni (to‗l- 
qin balandligi, tezligi, to‗lqin old tomoni etib keladigan vaqt) yaxshi 
bilishi kerak. 
2. Aholining hammasi suv bosish xavfi tug‗ilganligi va suv bosgan 
dagi hatti-harakatlarga o‗rgatilganligi kerak. 
3. Aholining barchasi suv bosish ehtimoli borligi, suv bosish vaqti, 
uning chegalari haqida tavsiyalarni vaqtida olish kerak. 

---

174 
4. Xavf haqidagi xabar signali olinganda quyidagi ishlar qilinishi 
kerak: 
- hujjat, qimmatbaho va kerakli buyumlar, 2-3 kunlik oziq-ovqat 
va suv zahiralarini o‗zi bilan olishi; 
- boshqa narsalarni yo‘qolmaydigan qilib saranjomlab qo‗yish; 
- energiya iste‘molchilarini o‗chirib qo‗yishi. 
5. To‗satdan halokatli suv bossa: 
- baland joyga, pishiq inshoot ustiga chiqiladi, bordi-yu to‗lqin 
to‗satdan yetib kelib qolsa uning ichiga sho‗ng‗iladi; 
- oldindan tayyorlab qo‗yilgan qutqaruv vositasi (4-6 ta bir litrli 
plastmassa idishlar osilgan najot qamari) taqib olinadi; 
- agar odam imorat ichida (cherdakda va boshqa joyda) qolgan 
bo‗lsa, qayerdaligi belgilanib, qutqaruvchilar mo‗ljal olishi uchun signal 
(kunduz kuni - oq bayroq, kechasi fonus) osib qo‗yiladi. 
Transport, energetika va kommunal tizimlardagi falokatlar va halo- 
katlar oldini olish chora-tadbirlari quyidagicha amalga oshiriladi: 
a) Havo transporti avariya va falokatlari, tarnsport tizimidagi 
avariya va halokatlar. 
Ko‗rinishi: yo‗lovchi, ekipaj a‘zolarining halok bo‗lishi, havo trans 
portining portlashi, yer yuzidagi bino va xalq xo‗jaligi obyektlarini 
buzilishi, turli darajadagi qutqaruv va tezkor ishlarni olib borishga olib 
keladigan holat. 
Sabablar: havo transportining nosozligi; ob-havoning noqulayligi; 
dispеtcherlar aybi bilan sodir bo‗ladi. 
Oldini olish tadbirlari: rejaviy-profilaktik ko‗rik va ta‘mirlashning 
vaqtida o‗tkazilishi; boshqarish va aloqa tizimlarining ish sifatini yaxshi 
lash. 
Muhofazasi: aviatsiyadan avariyasiz foydalanish va parvozlar 
xavfsizligi bo‗yicha tadbirlar tashkil etish va amalga oshirish. 
b) Temiryo‗l avariya va halokatlari. 
Ko‗rinishi: yong‗inlar, portlashlar, vagonlarning yo‗nalish izidan 
chiqishi, aholi va yo‗lovchilarning halok bo‗lishi, sodir etilgan 
joylardagi aholi va hudularning zarar ko‗rishi. 
Sababi: temiryo‗llarning nosozligi, harakat tarkibining nosozligi, 
aloqa vositasining nosozligi, dispetcherning ahamiyatsizligi. 
Oldini olish tadbirlari: rejaviy-profilaktika ko‗rik va ta‘mirlash 
ishlarini o‗tkazish; boshqaruv va aloqa tizimlari ish sifatini oshirish; 
dispetcherni xizmatini yaxshilash. 
v) avtotransport avariya va halokatlari. 

---

175 
Ko‗rinishi: transportdagi fuqarolarning halok bo‗lishi, portlash va 
yong‗inlarning chiqishi. 
Sababi: transport harakat xavsizligiga rioya qilmasligi; tezlikni 
oshirish; spirtli ichimliklarni ichib boshqarish; texnik nosoz transportni 
boshqarish; yo‗llarni talab darajasida emasligi. 
Oldini olish chora-tadbirlari: rejaviy profilaktik ko‗rik va texnik 
ta‘mirlash ishlarini vaqtida o‗tkazish, nosoz transportdan foydalanmas- 
lik, yo‗l harakat qoidalariga rioya qilish va boshqalar. 
Muhofazasi: DAN organiga yo‗l transport xavfsizligini ta‘minlash 
xizmatiga rahbarlik vazifasi yuklatiladi. 
g) Metropoliten stansiyalarida ehtimol bo‗lgan FV ko‗rinishi: 
fuqarolarning nobud bo‗lishi, portlash va yong‗inlar sodir etilishi 
mumkin. 
Sabablari: o‗tish joylaridagi savdo do‗konchalarini yo‘qotish va 
boshqalar. 
Oldini olish chora-tadbirlari: rejaviy-profilaktik ko‗rik va texnik 
ta‘mirlash ishlarning vaqtida o‗tkazilishi, nosoz transport vositadan 
foydalanmaslik, yo‗l harakati qoidasiga rioya qilish va boshqalar. 
Muhofazasi: ushbu obyektlardagi ishlarning olib borish ahvoli va 
xavfsizligi ustidan davlat nazoratiga rahbarlik qilish. 
d) magistral quvur tarmoqlarida neft va gaz burg‗ulash maydon- 
laridagi bo‗lishi mumkin bo‗lgan avariyalar. 
Ko‗rinishi: portlovchi moddalar bilan bog‗liq yong‗in va port- 
lashlar, fuqarolarning halok bo‗lishi, hudud, inshoot va binolarning 
buzilishi. 
Sabablar: quvur tarmoqlarining, ventillarning eskirganligi, ularni 
vaqtida ko‗rikdan o‗tkazmaslik va boshqalar. 
Oldini olish chora-tadbirlari: texnik hujjatlarda ko‗rastilgan me‘- 
yor talablari bo‗yicha rejaviy-profilaktik ko‗rik va ta‘mirlashni vaqtida 
o‗tkazish xavfsizlik choralariga amal qilish. 
Muhofazasi: Neft va milliy gaz korporatsiyasi avariya va halokat- 
larni oldini olish va bartaraf etish tadbirlarni tashkil etadi va amalga oshi 
radi. 
Bu turdagi FVga, GES, TES, elektr tarmoqlarda, issiqlik qozon- 
larida kompressorlarda, gaz taqsimlash stansiyalarida sodir bo‗lgan 
avariya va halokatlar kiradi. 
Energetik tizimdagi eng xavfli avariyalar atom stansiyalarda 
bo‗ladiganlari (AES, AGES, AST va RBMK, VVER) hisoblanadi. Chun 
ki bular bamisoli atom bombalari kabi, talofat berishi mumkin. Bunday 

---

176 
avariyalar turlari berilgan. Shu bilan birga avariya vaqtida himoya tadbir 
lari ko‗rish shartlari 3.15.-jadvalda berilgan. Ularning eng oxirgisi 
evakuatsiya hisoblanadi. 
Ko‗rinishi: turli xildagi iste‘molchilarda energiya ta‘minotining 
avariya tufayli ishdan chiqish hodisasi. 
Sabablar: energetika tizimidagi obyektlarning xizmat muddatini 
o‗tab bo‗lganligi. 
Oldini olish chora-tadbirlari: rejaviy-profilaktik ko‗rik va ta‘mir- 
lash ishlarini o‗tkazish xavsizlik choralariga amal qilish va boshqalar. 
Muhofazasi: Energetika va elektrlashtirish vazirligi obyektlarda 
avariyasiz foydalanishga oid tadbirlarni tashkil etish va amalga oshirish. 
Bunga gaz tarmoqlari, suv saqlagichlar, suv tarmoqlari, kanalizat- 
siyalar, gaz tozalash, biologik tozalash inshootlari kiradi. 
Ko‗rinishi: inson hayot faoliyatiga va sog‗ligiga xavf tug‗diruvchi 
avariyalar, atmosfera, yer usti, yer osti suvlarni zaharlash darajasida 
namoyon bo‗ladi. 
3.15.-Jadval 
Avariya vaqtida himoya tadbirlari ko‗rish 
Himoya tadbiri 
Dozali kriteriyalar 
Tanadagi
Ayrim joyda 
Uroven A 
Uroven 
B 
Uroven A Uroven B 
Bekinish joyi 
5 (0,5) 
50 (0,5) 
50 (0,5) 
500 (0,5) 
Yodli profilaktika: 
- kattalar 
- bolalar 
250 (25) 
100 (10) 
2500 (250) 
1000 (100) 
Evakuatsiya
50 (5) 
500 (50) 500 (50) 
5000 (500) 

---

177