O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti tarixshunoslik va manbashunoslik kafedrasi arxivshunoslik fanidan ma’ruza matni tuzuvchi: Yakubov Akmal Saydirasulovich

13- Mavzu: Arxiv kataloglari 
Reja 

1. Kataloglar haqidagi tushuncha 

2. Arxiv hujjatlarini kataloglashtirish 

3. Kataloglarning turlari 

4. Kataloglashtirish uchun hujjatlarni tanlab olish va axborotni bayoni 

qilish usuli 

Katalog arxiv ma’lumotnomalarining bir turidir.

Unda hujjatlar haqidagi (kartochkalarga yozilgan) 
axborotlar
mavzular, 
tarmoqlar
bo’yicha 
guruhlashtirilgan bo’ladi. Kataloglar alohida bir fondga, arxivning barcha fondiga,
bir necha arxivlarga va xatto respublika davlat arxiv fondiga tuzilishi mumkin. 
Katalog fondlararo, arxivlararo ma’lumotnoma hisoblanadi. U arxiv
ma’lumotnomalari orasida muhim o’rin tutadi. 
Kataloglar bir arxivning fondlari to’risida, shuningdek bir necha arxivlarda
saqlanayotgan hujjatlar tarkibi va mazmuni haqida to’la ma’lumotlar olish 
imkonini beradi. Arxivlarda kataloglar arxiv ilmiy ma’lumotnoma apparatining
tarkibiy qismi hisoblanadi. 
Xar bir davlat arxivida hujjatlarni kataloglashtirish 

ishlari
amalga

oshiriladi.
Arxiv

hujjatlarini

kataloglashtirish 
deganda
kataloglar 
tuzish

Kataloglar haqidagi 

tushuncha 

Arxiv hujjatlarini 

kataloglashtirish 

---

57

jarayonida bajariladigan barcha ishlar, ya’ni kataloglarni tuzish tarh (sxema) larini
ishlab chiqish, hujjatlarni topish, tanlab olish, bayon qilish, shuningdek kataloglar 
turlarini, ularni tuzish usullarini aniqlash ishlari nazarda tutiladi.


Muammoli savol: Arxiv hujjatalrini kataloglashtirishning asosiy qoidalari 


nimalardan iborat? 
Kataloglar o’ziga xos tuzilishga egadir. Odatda kataloglar tuzish jarayonida 

hujjatlar haqidagi ma’lumotlar, tarmoqlar, mavzular, familiyalar yoki sanalar

bo’yicha joylashtirilib, ularning har biri katalogning alohida bo’limi yoki bo’lagini 
tashkil etadi.
Kataloglar tuzilishini hujjatlar haqidagi axborotlar turkumi tarhlari 
belgilaydi. Hujjatlar xakidagi axborotlarni turkumlash tarhi yozma yoki grafikali
hujjatdir. Tarh ma’lum mantiq bilan joylashtirilgan va hujjatlardan olingan 
axborotlarni shu bo’laklar bo’yicha joylashtirishga muljallangan katalogning
turkum bo’laklari ro’yxatidir. Mana shu tarh orkali hujjatlarni o’rganish, 
kartochkalarga bayon qilish va kartochkalarni katalogda joylashtirish amalga
oshiriladi. Katalogning turkum tarhi hujjatlarni topish, bayon qilish ishlaridan 
oldin tuziladi. Tarh bo’laklari ma’lumotnoma tuzuvchilar, mutaxassislar ishtirokida
aniqlanadi va belgilanadi. Turkum tarhi qancha to’la, mukammal, chuqur ishlangan 
bo’lsa, hujjatlar mazmunini shuncha aniq ochib berish imkoni tugiladi.
Hujjatlar 
haqidagi
axborotlar 
katalogda
kartochkalarga 
yozilib,
joylashtiriladi. Kartochkalarda bayon qilingan axborotlar ayrim hujjat, bitta yig’ma 
jild yoki bir-biriga o’xshash bir guruh yig’majildlarga tegishli ma’lumotlarni o’z
ichiga oladi. Shu bilan katalog kartochkalaridagi ma’lumotlar yig’majildlar 
ro’yxatidagi ma’lumotlardan farq qiladi. Ma’lumki, ro’yxatda bitta yig’majildga
tegishli ma’lumot beriladi. Katalog yig’majildning ichidagi ayrim hujjatlar 
to’g’risida ham ma’lumot beradi. Katalogning ro’yxatdan ustun tomoni ham
shundadir. 
Katalogning asosiy bulagi rubrika - sarlavha qismidir. Bu qismda aniq
masalaning nomi, shaxsning familiyasi, sana to’g’risida hujjatdagi ma’lumotlar 
bo’ladi. Katalog kartochkasida shu hujjatning manzili ham yozilgan bo’ladi.
Tadkiqotchini shu masala yoki familiya qiziqtirsa, hujjat manzilini yozib olib, 
arxivdan tezda topib foydalanishi va tadqiq qilishi mumkin bo’ladi.
Arxiv kataloglari tuzilish qoidalariga ko’ra ikkiga 

bo’linadi: mantiqiy tuzilishdagi kataloglar va alfavit

tuzilishidagi kataloglar. Birinchi tur kataloglarda 
arxiv hujjatlari haqidagi ma’lumotlar mantiqiy uzaro bog’liq holda bo’ladi.
Ikkinchi tur kataloglarda esa hujjatlar haqidagi ma’lumotlar o’zaro bog’lanmagan 
holda, ya’ni alfavit bo’yicha joylashgan bo’ladi. Mantiqiy tuzilishdagi kataloglar
qatoriga sistematik, xronologik, mavzuiy asoslarda tuzilgan kataloglar kiradi. 
Alfavit tuzilishli kataloglar tarkibiga – ismlar katalogi, geografik nomlar
katalogi va boshqa shunga o’xshash kataloglar kiradi.