O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti V. Yu. Ahrorov

Rollar motivatsiyasi
esa shaxsning ehtiyoj va motivlariga bog‘liqdir. Turli xil 
rol o‘ziga xos motivatsiya bilan shartlashgandir. Ota-onalik roli bolasiga g‘amxo‘rlik 
qilishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, rahbar shu tashkilotning yutug‘i uchun qayg‘uradi.
Sotsial rollarning turi shaxsning qaysi munosabat va faoliyat turiga taalluqli 
ekanligiga ko‘ra ajratiladi. 
Jamoatchilik munosabatlariga ko‘ra 
sotsial va 
shaxslararo sotsial rollar mavjud.
Sotsial rollar sotsial maqom, kasb yoki faoliyat turiga bog‘liq. Bu shaxsi 
noaniq bo‘lgan standartlashtirilgan rollar uni kim bajarayotganligidan qat’iy nazar 
shu rolning huquq va majburiyatlari asosiga quriladi. Ijtimoiy demografik rollar: er, 
xotin, o‘g‘il, qiz va h.k. kirsa, shaxslararo rollarga emotsional darajada 
boshqariluvchi shaxslararo munosabatlar bilan bog‘liq bo‘lgan lider, arazlagan shaxs, 
xafa yoki xursand shaxs kabi rollar kiradi.
Namoyon qilinishiga qarab 
faol va yashirin rollarga ajratiladi. Faol rol aniq 
bir vaziyat yoki vaqtda bajariladi, yashirin rol esa dolzarb vaqtda namoyon 
bo‘lmaydi, 
lekin ushbu jarayonda u mavjud bo‘ladi.
Bundan tashqari taqdirga bitilgan (ayol, yosh bola, o‘zbek) va hayot davomida 
o‘zlashtirilgan (ona, rahbar, o‘qituvchi) rollarga bo‘linadi.
Sotsial rollar borasida ish olib borgan psixologlar Djorj Mid va Tamotsu 
Shibutanining fikriga ko‘ra, sotsial rollar shaxsning aniq bir vaziyatda optimal 
harakat qilishini ta’minlovchi uzoq vaqt davomida shakllanib kelgan xulq-atvor 
usullaridir.
Har bir rol o‘zining huquq va majburiyatlar to‘plamiga egadir. Majburiyat – 
o‘z rolidan kelib chiqib unga yoqadimi yoki yo‘qmi qat’iy nazar shaxs bajarishi 
lozim bo‘lgan xulq-atvor va xatti-harakatlar ketma-ketligi.
61

---

O‘z roliga mos bo‘lgan majburiyatini bajarar ekan, har bir shaxs boshqalardan 
talab qilishi mumkin bo‘lgan huquqlarga ham ega. Majburiyatlar hamisha burchlar 
bilan birgalikda kechadi. Ularning uyg‘unligi sotsial rolning me’yorida bajarilishini 
ta’minlaydi, aksincha holat esa sotsial rolning yaxshi o‘zlashtirilmaganligidan dalolat 
beradi.