O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

2-MAVZU: O‘ZBEK VA RUS (TOJIK) TILLARINING UNLI TOVUSHLAR TIZIMI. “O‘ZBEKISTON – YAGONA VATAN” MATNI.

Fonetikada tildagi tovushlar, ularning paydo bo‘lishi va turlari, nutq organlari, ularning tovush hosil qilishdagi harakat holati, nutq apparati, nutq tovushlarining akustik va artikulyatsion xususiyatlari, nutq jarayonida sodir bo‘ladigan turli xil fonetik o‘zgarishlar kabi hodisalar o‘rganiladi. Demak, fonetika – (yunon. Phone - tovush) tilshunoslikning tovush tizimini o‘rganuvchi bo‘limi.

Unli tovush. Bo'g'izda paydo bo'lib, biror qarshilikka uchramaydigan, sof ovozdan iborat, cho'zilish xususiyatiga ega, urg'u qabul qiladigan tovush unli tovush deyiladi: i, e, a, u, o‘, o.
Rus tilida 43 ta asosiy tovush bor - 6 ta unli va 37 ta undosh, harflar soni 33. Asosiy unlilar (10 ta harf, lekin 6 ta tovush) va undoshlar (21 ta harf, lekin 37 ta tovush) soni ham mos kelmaydi. Asosiy tovushlar va harflarning miqdoriy tarkibidagi farq rus yozuvining o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Rus tilida qattiq va yumshoq tovushlar bir harf bilan belgilanadi, lekin yumshoq va qattiq tovushlar har xil deb hisoblanadi, shuning uchun ular belgilangan harflarga qaraganda ko'proq undosh tovushlar bor.

TOVUSH VA HARF

TOVUSH	HARF
Og‘zaki nutqning eng kichik, boshqa mayda bo‘lakka bo‘linmaydigan qismi nutq tovushi deyiladi: [b], [l], [q], [g‘]. Bir tovush bir harf bilan ham, ikki harf bilan ham ifodalanishi mumkin: [o], [s], [v], [sh], [ch], [ng].	Tovushning yozuvdagi ifodasiga harf deyiladi: b, l, q, g‘. Ikki harf bir tovushni ifodalaydi: sh, ch, ng; bosh, soch, tong kabi. Eslatma: S va h yonma-yon kelib, alohida tovushlarni ifodalaganda, ular orasiga tutuq belgisi (’) qo‘yiladi: Is’hoq

Endi biz sizni rus tilida qanday unli tovushlar va harflar borligini eslashga taklif qilamiz. Bu harflarning atigi o'ntasi bor:

O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo‘lga kiritgandan so‘ng o‘zbek tilining tovushlar tizimi, ohangdorligi va imlosini to‘la ifodalay oladigan yozuvga – alifboga o‘tish imkoniyati tug‘ildi. 1993-yil 2-sentabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida” Qonun qabul qildi. Bu alifbo 31 harf va 1 tutuq belgisi (apostrof)dan iborat etib belgilandi. Yangi alifbodagi ba’zi harflar jahon aloqa-aralashuv tizimiga kirishimizda ma’lum qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkinligi hisobga olinib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1995-yil 6-mayda “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi Qonunga o‘zgartirishlar kiritdi. Yangi o‘zbek alifbosi 26 harf va 3 harflar birikmasidan iborat etib belgilan edi.
Yangi alifbo asosida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 24-avgustdagi 339-sonli qarori bilan “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari” tasdiqlandi. Unda harflar bilan tovushlar mutanosibligi, asos va qo‘shimchalar imlosi, qo‘shib yozish, chiziqcha bilan yozish, ajratib yozish, bosh harflar imlosi, ko‘chirish qoidalari o‘z ifodasini topgan.
1993-yil 2-sentabrda qabul qilingan lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi.
A L I F B O
A a B b D d E e F f
G g H h I i J j K k
L l Mm N n O o P p
Q q R r S s T t U u
V v X x Y y Z z O‘ o‘
G‘g‘ Shsh Chch Ngng
1995-yil 6-mayda o‘zgartishlar bilan qabul qilingan lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi.