O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti fizikaviy kimyo kafedrasi

Gidrodistilyasiya usulining
asosiy ustunligi uning yordamida efir
moyining toza holda olinishidir. Kamchiligi esa efir moyi tarkibidagi 
termolabil komponentlarining parchalanishi va yuqori temperatura ta‘sirida turli
kimyoviy o‗zgarishlarning amalga oshishidir. 
Efir moylarini ajratishning suv bug‗i yordamida haydashning organik 
birikmalarni 
distillyatdan 
ekstraksiyalash 
usullari 
bilan 
birlashtirilgan 
kombinatsiyali usullari mavjud. 
Efir moylarini ajratish va konsentrlashning boshqa usullari engil
uchuvchan birikmalarni sorbent (tenoks, pomkorb) yoki kriotutkich yordamida
ushlashdir. Bu usul gaz namunalaridan engil uchuvchan moddalarni tekshirish
zarur bo‗lgan hollarda juda qo‗lay. Tarkibida engil uchuvchan modda bo‗lgan
ma‘lum hajmdagi gaz suyuq azot bilan sovutiladigan sorbent bilan
to‗ldirilgan truba yoki kapillyar orqali o‗tkaziladi. SHundan keyin sorbentli
kolonka yoki kriotutkich gaz-nositel oqimida 200-250
0
C gacha juda tez 
qizdirish yordamida xromatografik kolonkaga yuboriladi. Ushbu jarayon

---

14 
termik beqaror moddalarning parchalanishi va izomerlanishi xavfi bilan
bog‗liq. 
Efir moylari tarkibida termik beqaror komponentlar va suv bug‗i bilan
haydashda parchalanadigan moddalar bo‗lgan holda ekstraksiya usuli
qo‗llaniladi. Ekstraksiya qaynash temperaturasi past bo‗lgan erituvchilar 
(petroley efiri,dietil efiri,atseton va boshqalar) bilan o‗tkaziladi. Ko‗pgina
hollarda ekstraksiyalash Sokslet tipidagi apparatda aniq vaqtlar oralig‗ida 
(ba‘zi hollarda bir necha sekundgacha vaqtda ) amalga oshiriladi. Olingan
ekstrakt inert gaz oqimida yoki past temperaturada pasaytirilgan bosimda 
konsentlanadi. Usulning ustunligiga namunadan termik beqaror va qiyin
uchuvchan komponentlarni ajratish imkoniyatiga ega bo‗lganligini, kamchiligiga
esa ajratilgan komponentlarni konsentrlashning zarurligi (bunda engil 
uchuvchan birikmalar uchib ketishi mumkin), gaz xromatografi kolonka
bug‗latkichining qiyin uchuvchan birikmalar va ularning parchalanishi
mahsulotlari bilan ifloslanish imkoniyatini kiritish mumkin.
Xom ashyo tarkibida juda kam miqdorda efir moyi (atirgul gullari, 
marvaridgul va boshqalar) bo‗lsa, bunday holda anfleraj bilan ajratish
qo‗llaniladi. 
Siqish usuli tarkibida efir moylari ko‗p bo‗lgan xom ashyolardan
ajratishda qo‗llaniladi. Bu usul sitrus mevalari (limon, apelsin poliranslar, 
bergamotlar) po‗stlog‗idan moyni ajratish uchun ishlab chiqilgan. Bu usulda
ajratilgan efir moyining sifati haydash
 
usulida [108] olinganga qaraganda ancha
yaxshi. 
Efir moylari va terpenli birikmalarni asosiy tashkil etuvchilar sifatida
analiz qilishning asosiy o‗ziga xos tomonlari shundan iboratki, ular
o‗simliklarda murakkab aralashmalar tarkibida uchraydi. Aralashmada ularning
soni bir necha o‗nlab bo‗lib, konsentratsiyasi keng konsentratsiya oralig‗ida 
bo‗ladi.