O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti

Mustamlaka Turkistonda idoraviy 

arxivlarning vujudga kelishi 

Муаммоли савол: Чор Россияси мустамлакачилиги 

даврида архив ишларида қандай ўзгаришлар юз 

берди? 

---

 

12 

ahamiyatga ega hujjatlar bozorlar va rastalarda ko’zga tashlanib qolgan edi. 

1884  yilda  taniqli  arxivshunos  N.  Kalachov  loyihasiga  binoan  Rossiya 

imperiyasi  chekka  o’lkalarida  hujjatlarning  ommaviy  yo’qotilishiga  qarshi  arxiv 

komissiyasi  tuzildi.  Arxiv  hujjatlarini  tartibga  solish  va  to’plash,  arxivlarni  ayovsiz 

talon-taroj  qilish  va  yo’qotishdan  himoya  qilish,  har  xil  idoralarda  yo’qotishga 

ajratilgan  hujjatlarni  qaytadan  ko’rib  chiqish  va  saralab  olish,  ularning  ilmiy 

qimmatini  aniqlash  bu  komissiyaning  asosiy  maqsadi  edi.  Biroq  komissiya  oldiga 

yo’gan vazifalar bajarilmay qoldi. Uning idoraviy arxivlarga kirish huquqi yo’q edi. 

Komissiya faqat tarixiy arxivlardagi yo’q qilish uchun ajratilgan materiallarni saqlab 

qolish huquqiga ega edi, xolos. 

Turkiston  o’lkasida  arxiv  ishlarini  tashkil  etish  va  tartibga  solish  bo’yicha 

yakkayu yagona harakat K. Kaufman tomonidan qilingan edi. U 1873 yilning oktyabr 

oyida mahkamaviy ishlar boshlig’iga Toshkent shahrida Markaziy arxiv uchun imorat 

qurish  haqida  ko’rsatma  beradi.  Markaziy  arxivni  to’rt  bo’limga  ajratish  ko’zda 

tutilgan edi. Birinchi bo’limga Turkiston general-gubernatorligi idorasining hujjatlari, 

ikkinchisiga  –  viloyat  va  shahar  boshqarmalari,  sud  va  Toshkent  yarmarka 

kompleksining  hujjatlarini,  uchinchisiga  –  Turkiston  harbiy  okrugi  shtabi,  harbiy 

okrug  kengashi,  okrugdagi  barcha  topografiya  va  harbiy  qismlarning  ishlari  qabul 

qilinishi  kerak  edi.  To’rtinchisiga  esa  Sirdaryo  viloyati  shtabi,  komendantlik 

boshqarmalari,  o’qchi  brigadalari  boshqarmasi,  gospitallar  va  boshqa  idoralarning 

hujjatlari  yig’ilishi  lozim  edi.  Markaziy  arxivga  yiliga  5  ming  hujjat  to’plash 

mo’ljallangan edi. 

Shuni  ham  ta’kidlab  o’tish  kerakki,  Kaufman  loyihasida  faqat  Toshkent 

shahridagi va Sirdaryo viloyatidagi hujjatlarni to’plash nazarda tutilgan edi. Qolgan 

viloyatlardagi  muassasa  va  tashkilotlar  hujjatlarining  taqdiri  mutlaqo  e’tibordan 

chetda qolgan. 

Lekin,  K.  Kaufmanning  rejasi  amalga  oshmadi.  Shuning  uchun  ham 

mustamlaka Turkistonda hujjatli materiallar tarqoq holda saqlanib qolaverdi. 

Turkiston  o’lkasidagi  bosh  muassasa  1867 

yilda 

tuzilgan 

general-gubernatorlik 

mahkamasi edi. 1870 yilga qadar mahkamada 

hujjatlarni  qayerda  va  qay  tarzda  saqlash, 

umuman  saqlashga  zarurat  bormi,  degan 

masala bilan hyech kim qiziqmagan. Faqat, 1870 yili mahkamada shtatlarning oshishi 

bilan  “jurnalist”  (ham  arxivshunos,  ham  ekzekutor)  lavozimini  ta’sis  etish  taklif 

etildi. Xudi shu yili 1867-1869 yillarga tegishli bir qism hujjatlarni arxivga topshirish 

mo’ljallanadi. Ammo hujjatlar topshirilmasdan qoladi, chunki buning uchun maxsus 

xona  yo’q  edi.  Hujjatlar  yetti  yil  mobaynida  bosmaxona  binosida  qayd-yozuvlarsiz 

yotadi, foydalanishga esa yo’l qo’yilmaydi. 1877 yil mahkamada qo’shimcha binolar 

qurilishi  bilanoq  ikkita  xona  arxiv  uchun  ajratiladi.  1882  yili  mahkama 

amaldorlaridan  tuzilgan  maxsus  komissiya  1867-1882  yillarda  to’lg’azilgan  9968  ta 

hujjatni  bo’limlardan  olib  arxivga  topshiradi.  Arxivga  qonun-qoidalarga  binoan  har 

yili  tugallangan  hujjatlar  qabul  qilinishi  lozim  edi.  1904  yilda  maxsus  komissiya 

general-gubernatorlik  idorasining  arxivini  tekshirib  chiqib,  hujjatlar  bo’limlardan 

betartib 

keltirilgani, 

muqovalari 

yirtiq 

ekani, 

qayd-yozuvlar 

noto’g’ri