O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS 

TA’LIM  VAZIRLIGI 

 

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI 

 

TARIX FAKULTETI 

 

Tarixshunoslik va manbashunoslik kafedrasi 

 

 

 

 

 

 

 

ARXIVShUNOSLIK 

FANIDAN  

MA’RUZA MATNI 

 

Tuzuvchi: 

Yakubov Akmal Saydirasulovich 

 

 

 

SAMARQAND - 2015

---

 

2 

1-Mavzu: Arxivshunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari 

 

Reja: 

1.

 

Arxivlar haqidagi umumiy tushuncha 

2.

 

Arxivlarning vujudga kelishi va rivojlanish tarixiga bir nazar 

3.

 

Arxivshunoslik fani, uning predmeti va vazifalari 

 

 

 

 

Insoniyat  taraqqiyotining  muayyan  bosqichida  xo’jalik  va  ijtimoiy 

munosabatlarning  rivojlanishi  ibtidoiy  jamoa  tuzumining  yemirilishiga  hamda 

davlatchilikning  vujudga  kelishiga  olib  keldi.  Deyarli  bir  vaqtda  ijtimoiy  zarurat 

tufayli yozuv ham paydo bo’ldi. Qadimiy davlatlar o’zlarining ijtimoiy funksiyalarini 

bajarish  jarayonida  turli  hujjatlar  (qonunlar,  farmonlar,  mulk  va  soliq  hisobotlari  va 

h.)  yaratish  hamda  ularni  saqlashga  ehtiyoj  sezdilar.  Shu  tariqa  hujjatlarni 

saqlaydigan muassasalar – arxivlar paydo bo’ldi. 

“Arxiv”  atamasi  lotincha  “arxivum”  so’zidan  olingan  bo’lib,  o’zbek  tilida 

“mahkama”,  “muassasa”  degan  ma’noni  bildiradi.  Lekin  bu  so’z  hozirgi  kunda 

boshqacha  ma’noda  qo’llaniladi.  Arxiv  deganda  biz  odatda  faqat  hujjatlar 

saqlanadigan muassasani tushunamiz. 

Arxivlarda  turli  idoralar,  korxonalar,  tashkilotlar,  shu-ningdek  ayrim  shaxslar 

faoliyati jarayonida yaratilgan va to’plangan hujjatlar va materiallar saqlanadi. 

 

 

Arxeologik  tadqiqotlarning  guvohlik  berishicha, 

arxivlar qadimgi zamonlarda, yozuv paydo bo’lishi 

bilan  bir  vaqtda  vujudga  kelgan.  Mesopotamiya, 

Misr va Kichik Osiyoda ibodatxonalar va quldorlar 

saroylarida  dastlabki  arxivlar  mavjud  bo’lganligi  aniqlandi.  Bu  arxivlarda  o’sha 

davrdagi  qonunlar  matni,  sud  hujjatlari,  podsholarning  farmoyishlari  va  boshqa 

hujjatlar  saqlanar  edi.  Mazkur  hujjatlar  sopol  lavhlarga,  randalangan  taxtachalarga, 

papirus va oshlangan charm (pergament) ga bitilgan. 

Qadimgi Yunonistonning Knoss shahri xarobalarida (Krit oroli) yirik arxivning 

qoldiqlari  topildi.  Antik  davrda  Afina  shahridagi  arxivlar,  ayniqsa,  Metroon 

ibodatxonasi qoshidagi arxiv dong taratgan edi. 

Qadimgi  Rimda  arxivlar  dastlab  kohinlar  tasarrufida  bo’lgan.  Rimdagi  eng 

qadimiy arxiv Senat arxivi bo’lib, bu hujjatgoh Saturn ibodatxonasida joylashgan edi. 

Mazkur arxivda senat va respublika mahkamalarining hujjatlari, senzorlarning aholini 

ro’yxatga olishi bilan bog’liq materiallar va boshqa muhim hujjatlar saqlanardi. Rim 

saltanati  davrida  esa  yozma  hujjatlar  saqlanadigan  arxiv  imperatorlar  saroyida