O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti

Xonliklar davrida arxivlarning 

ahvoli 

---

 

9 

Buxoro  amirligi  arxivi  haqida  uzoq  vaqt  hyech  narsa  ma’lum  emas  edi. 

Faqatgina 1931 yilning dekabrida Buxoro arkidagi suvab tashlangan yerto’lada arab 

alifbosida,  fors-tojik  tilida  yozilgan  nomalar  betartib  xolda  topildi.  Dastlab  bu 

materiallar Buxoro muzeyiga keltirilib, chek tarzida saralanadi va tartibga keltiriladi. 

1937-1938  yillarda  77764  ta  maktub  O’zbekiston  SSR  Markaziy  Davlat  arxiviga 

o’tkaziladi va bu majmuaga Buxoro amiri Qushbegiisi fondi deb nom beriladi. 

Buxoro  amiri  Qushbegisi  arxividagi  hujjatlar  XIX  asr  oxirlaridan  to  1920 

yilgacha  bo’lgan  davrga  taalluqlidir.  Ular  orasida  Buxorodagi  Rossiya  siyosiy 

agentligi  bilan  ichki  va  tashqi  siyosiy  masalalarga  doir  diplomatik  yozishmalar, 

mansabdor shaxslarning joylardagi ahvol haqidagi xabarlari, soliqlar, xalq sayillarini 

o’tkazish, jinoyat-qidiruv, dehqonlar qo’zg’olonlari, amirlikka olimlar, harbiylar, chet 

elliklarning kelishi, qo’shinlarning bir joydan ikkinchi joyga ko’chirilishi, lavozimga 

tayinlash  haqidagi  yorliqlar  va  boshqa  hujjatlarni  uchratish  mumkin.  Fond 

majmualari orasida faqatgina Qushbegiga yuborilgan materiallar bo’lmay, qozikalon 

va amir xazinasini yurituvchi devonbegiga oid rasmiy hujjatlar ham mavjud. 

Buxoro  amirligi  arxivi  ustida  ishlash  amirlikning  XIX  asr  oxiri  va  XX  asr 

boshlaridagi  ijtimoiy-iqtisodiy  tarixni  yoritishda  muhim  o’rin  tutadi.  Hozirgi  kunda 

sharqshunos-olimlarning bir guruhi mazkur hujjatlarni o’rganish, tahlil etish, tarjima 

qilish va ilmiy muomalaga kiritish bo’yicha ish olib bormoqda. 

Xulosa  qilib  shuni  aytish  mumkinki,  O’rta  Osiyo  hududida  arxivlar  qadimgi 

zamonlardan  mavjud  bo’lgan.  Ammo  turli  sabablarga  ko’ra  bu  arxivlarning 

ko’pchiligi bizgacha yetib kelmagan. Biz hozirgi kunda Xorazm podsholari va So’g’d 

davlati  arxivlarining  ayrim  hujjatlarini,  shuningdek  XVI-XIX  asr  vaqf  hujjatlari 

hamda  qisman  XIX  asrga  tegishli  Xiva,  Qo’qon  xonliklari  va  Buxoro  amirligi 

arxivlariga mansub hujjatlar bilan tanishish imkoniyatiga egamiz.