O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti

3- Mavzu: Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida Turkistonda arxiv ishi 

 

Reja: 

1.

 

Mustamlaka Turkiston idoraviy arxivlarining vujudga kelish 

2.

 

Chorizm hukmronligi davrida Turkistondagi arxivlarning ahvoli

 

 

 

XIX asrning ikkinchi yarmida chor Rossiyasi 

O’rta  Osiyoni  bosib  oldi  va  uni  o’z 

mustamlakasiga  aylantirdi.  O’lkada  Rossiya 

boshqaruv  tizimi  joriy  qilindi.  Yangi  bosib 

olingan 

hududlarda 

Turkiston 

general-

gubernatorligi  tashkil  etildi.  Turkiston  o’lkasi  qo’shinlari  qo’mondoni  va  general-

gubernator  etib  K.  P.  Kaufman  tayinlandi.  Viloyatlarni  harbiy  gubernatorlar 

boshqarardi.  Uyezdlarda  esa  ularga  bo’ysungan  boshliqlar  tayinlanardi.  Mahalliy 

boshqaruv volostp boshqaruvchisi, qozilar, mingboshilar, oqsoqollar qo’lida edi. 

 

O’lkada  mustamlakachi  ma’muriyatning  faoliyati  natijasida  doimiy  ravishda 

ko’plab  hujjatlar  vujudga  kelgan.  General-gubernatorlik  mahkamasidan  tortib  to 

qishloq  boshqaruv  idoralariga  qadar  hujjatlar  to’planib  borgan,  ular  bevosita  shu 

muassasaning  o’zida  saqlangan.  Shunday  qilib  chor  mustamlakachiligi  davrida 

Turkistonda  har  bir  muassasa  qoshida  arxivlar  vujudga  kelganiligini  kuzatamiz. 

Ammo  bu  idoraviy  arxivlarni  o’zaro  bog’lash  va  yagona  davlat  arxivlari  tizimini 

barpo etish e’tibordan chetda qoldi. 

Turkistonda  vujudga  kela  boshlagan  idoraviy  arxivlarning  faoliyati  sust 

tashkillashtirilgan edi. Ko’p tashkilotlarda arxivlarni saqlash uchun maxsus ajratilgan 

xonalar  yo’q  edi.  Shu  sababdan  hujjatlar  ko’pincha  zax  qaznoqlarda,  yog’och 

saroylarda saqlangan. 

Bundan  tashqari,  hujjatli  manbalarni  saqlash  ishiga  tashkilot  rahbarlarining 

o’zlari ham jiddiy zarar yetkazganlar. Ular qog’ozlarni yakkash o’zlari ko’rib chiqib, 

keraksiz deb hisoblaganlarini yo’qotib yuborganlar. Hujjatli materiallarni yo’q qilish 

turli chekka o’lkalarda, jumladan Turkistonda keng ko’lamda olib borilganligi o’sha 

davrdayoq  ilg’or  kishilarni  tashvishga  solib  qo’ygan  edi.  1914  yilda  Orenburgda 

o’tkazilgan guberna olimlari  arxiv komissiyasining  I syezdida  shu komissiya  a’zosi 

A.  Popov  quyidagilarni ta’kidlab o’tgan  edi:  “Keyingi 12  yil  davomida  yo’qotilgan 

yuz minglab ishlarning anchagina qismi O’rta Osiyoning qo’shilishi va bosib olinishi, 

Buxoro va Xivaga qilingan harbiy yurish haqida edi”. 

Turkistonda  hujjatlarni  ko’p  miqdorda  yo’q  qilinishi  odat  tusiga  kirgan  edi. 

Misol tariqasida quyidagi faktni keltirish mumkin. Farg’ona viloyati harbiy shtabida 

25  yil  davomida  yig’ilib  qolgan  hujjatlarni  saralash  chog’ida  105  pud  “keraksiz” 

arxiv  materiallari  savdogarlarga  o’rov  sifatida  sotib  yuborilgan.  Tez  orada  muhim