|
Ayb tushunchasi va uning shakllari
Ayb – shaxsning sodir etilgan ijtimoiy xavfli qilmish va uning oqibatlariga
bo’lgan ruhiy munosabatidir. Aybning shakllari haqida JKning 5-bobida huquqiy
me’yorlar o’rnatilgan. Uni quyidagi sxema orqali ifodalashimiz mumkin:
8-rasm. Aybning shakllari
Sxemadan ko’rinib turibdiki, aybning qasd va ehtiyotsizlik shakli ham
farqlanuvchi qismlarga ega.
aybning shakllari
qasd
to'g'ri qasd
egri qasd
murakkab aybli
jinoyat
ehtiyotsizlik
o'z-o'ziga
ishonish
beparvolik
56
Jinoyatni qasddan sodir etishga JKning 21-moddasida qat’iy me’yor
o’rnatilgan. Uni qisqartirib shunday ta’riflash mumkin: bajarilgan jinoyatni sodir
etgan shaxs o’z qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglagan va shunday
qilmishni sodir etishni istagan bo’lsa, jinoyat qasddan sodir etilgan hisoblanadi.
Qasddan sodir etilgan jinoyatlarning to’g’ri qasd va egri qasd shakllari
mavjud. Agar shaxs o’z qilmishining ijtimoiy xavflilik xususiyatini anglagan,
uning ijtimoiy xavfli oqibatlariga ko’zi yetgan va ularning yuz berishini istagan
bo’lsa, jinoyat to’g’ri qasddan sodir etilgan hisoblanadi.
Egri qasd bundan biroz farqlanib, shaxs o’z qilmishini ijtimoiy xavflilik
xususiyatini anglagan, uning ijtimoiy xavfli oqibatlariga ko’zi yetgan va ularning
yuz berishiga ongli ravishda yo’l qo’ygan bo’lsa, jinoyat egri qasddan sodir etilgan
deb topiladi.
Qasddan sodir etilgan jinoyatlarning xususiyatlariga e’tibor beradigan
bo’lsak, to’g’ri va egri qasdda tafakkuriy holatning, ya’ni shaxs o’z qilmishini
ijtimoiy xavflilik xususiyatini anglagan, uning ijtimoiy xavfli oqibatlariga ko’zi
yetganligi bir xilda ekanligini ko’ramiz. Irodaviy holatda qasdning ikki turi
farqlanadi: to’g’ri qasd holatida shaxs jinoiy oqibatning yuz berishini istaydi; egri
qasdda jinoiy oqibatning yuz berishiga ongli ravishda yo’l qo’yadi.
To’g’ri qasdda oqibat yuz berishiga nisbatan istak yuqori bo’ladi, egri
qasdda jinoiy oqibat kelib chiqishiga befarqlik bilan qaralib, unga ongli ravishda
yo’l qo’yiladi. Egri qasdni aniqlash uchun jinoiy qilmish sodir etilgandan keyingi
vaqt oralig’ini kuzatish lozim.
Jinoyatning ehtiyotsizlik shakllari beparvolik va o’z-o’ziga ishonishdan
iborat bo’ladi. JKning 22-moddasi dispozitsiyasida har ikki shaklga baho berilgan.
Jumladan, agar jinoyat sodir etgan shaxs o’z xulq-atvori qonunda nazarda tutilgan
ijtimoiy xavfli oqibatlar keltirib chiqarishi mumkinligiga ko’zi yetib, ehtiyotkorlik
choralariga ongli ravishda rioya etmagan holda, bunday oqibat kelib chiqmasligiga
asossiz umid qilgan bo’lsa, bunday jinoyat o’z-o’ziga ishonish oqibatida sodir
etilgan jinoyat deb topiladi. Bunga avtomobil boshqarib ketayotgan shaxs o’z
57
qobiliyatiga ishongan holda tezlikni oshirishi tufayli jinoiy oqibatni keltirib
chiqarishi mumkinligini misol qilib keltirishimiz mumkin.
Ehtiyotsizlikning beparvolik shakli o’z-o’ziga ishonishdan farq qiladi. Agar
jinoyatni sodir etgan shaxs o’z xulq-atvori qonunda nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli
oqibatlar keltirib chiqarishi mumkinligiga ko’zi yetmasada, lekin ko’zi yetishi
lozim va mumkin bo’lsa, bunday jinoyat beparvolik oqibatida sodir etilgan
hisoblanadi. Bunga davlat siri yoki harbiy sir hisoblangan hujjatlarni yo’qotish
(163-modda), o’qotar qurol yoki o’q-dorilarni beparvolik bilan saqlash (249-
modda) jinoyatlarini misol qila olamiz.
Jinoyat qonunchiligida murakkab aybli jinoyatlar tushunchasi ham mavjud.
Bunda qasd va ehtiyotsizlikning bir-biriga birikib ketish holatiga guvoh bo’lamiz.
Amaliyotda shunday holatlar ham uchraydiki, jinoiy qilmishda qasd va
ehtiyotsizlik elementlari ham uchraydi. Bunday holatlar bo’yicha JKning 23-
moddasida aniqlik kiritilgan. Unga ko’ra, shaxsning qasddan jinoyat sodir etishi
natijasida ehtiyotsizlik orqasida boshqa ijtimoiy xavfli oqibatlar yuz bergan va
shunday qilmishni qonun qattiqroq javobgarlik bilan bog’lagan bo’lsa, bunday
jinoyat qasddan sodir etilgan deb topiladi. Bunga jinoyat qonunidagi odam savdosi
(135-modda III qism b) bandi), terrorizm (155-modda III qism a) bandi), sifatsiz
yoki qalbakilashtirilgan dori vositalarini yoxud tibbiy buyumlarni o’tkazish
maqsadida ishlab chiqarish, tayyorlash, olish, saqlash, tashish yoki o’tkazish,
shuningdek, dori vositalarini dorixonalardan va ularning filiallaridan tashqarida
realizatsiya qilish (186
3
-modda III qism v) bandi) kabi jinoyatlarni misol qila
olamiz.
Aybning ahamiyati jinoyatni boshqa huquqbuzarliklardan farqli jihatlarini
ajratishda yordam beradi. Shuningdek, bir-biriga o’xshash jinoyatlarni
kvalifikatsiya qilishda o’ziga xos jihatlarini aniqlab beradi.
Qasd va ehtiyotsizlik shakllari jazo tayinlanishida hamda jinoyatlarni
ijtimoiy xavfliligiga ko’ra turlarga ajratish mezonlaridan biri vazifasini o’taydi.
Qasddan sodir etilgan jinoyatlar ehtiyotsizlikdan sodir etilgan jinoyatlarga nisbatan
ijtimoiy xavfliligi bilan ahamiyatlidir.
58
Do'stlaringiz bilan baham: |
