O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qo’qon davlat pedagogika instituti xamraqulov zafarjon yigitaliyevich

–
Mazkur holatda kim javobgarlikka tortilishi kerak?

---

51 
Jinoyat sub’ektining aqli rasoligi yana bir muhim belgi bo’lib, faqat jismoniy 
shaxsgina o’z qilmishining ijtimoiy xavflilik xususiyatini anglashi va harakatlarini 
boshqara olishi mumkin. O’z xatti-harakatining ijtimoiy xavflilik xususiyatini 
anglay olmaydigan va uni boshqara olmaydigan shaxslar aqli noraso shaxs 
hisoblanadi. Ularga jinoiy javobgarlik qo’llanilmaydi. Ayrim hollarda jinoyatni 
sodir etgan shaxslar javobgarlikdan qutulish uchun o’zlarini aqli noraso qilib 
ko’rsatish amaliyoti ham uchrab turadi. Bunday hollarda sud-psixologik 
ekspertizasi o’tkaziladi va masalaga oydinlik kiritiladi.
Mavsumiy ruhiy xastalikka uchrash, bolalikdan ruhiy nosog’lomlik, ishlab 
chiqarish jarayonida yoki halokat tufayli ruhiy nosog’lom bo’lib qolish kabi aqli 
norasolik ko’rinishlarini faqat ekspertiza aniqlay oladi. JKning 18-moddasiga 
ko’ra, aqli norasolik holatida ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsga nisbatan 
sud tomonidan tibbiy yo’sindagi majburlov choralari tayinlashi mumkin.
Tibbiy mezonlar ruhiy xastaliklarni quyidagi belgilariga asoslanadi: 
a) surunkali ruhiy xastalik; 
b) ruhiy holatning vaqtincha buzilganligi; 
v) aqli zaiflik; 
g) boshqa tarzdagi ruhiy xastalik.
Jinoyat kodeksining 18
1
–moddasida aqli norasolikni istisno etmaydigan 
tarzda ruhiy holati buzilgan shaxsning javobgarligi o’rin olgan. Unda jinoyat sodir 
etish vaqtida ruhiy holati buzilganligi tufayli o’z harakatlarining ahamiyatini to’liq 
darajada anglay olmagan yoki ularni boshqara olmagan aqli raso shaxs 
javobgarlikka tortilishi belgilangan. Moddaning ikkinchi qismida buning uchun 
sud tomonidan jazo bilan birga tibbiy yo’sindagi majburlov choralari qo’llanilishi 
mumkinligi belgilangan.
Aqli norasolikning yuridik mezonlari shaxsning o’z harakatlari ahamiyatini 
anglay olmasligi va uni boshqara olmasligida namoyon bo’ladi. Shaxsni aqli 
noraso deb topish uchun tibbiy va yuridik mezonlarning bir vaqtda mavjud 
bo’lishligi talab etiladi.

---

52 
Jinoyat-protsessual jarayonlarida shaxsning jinoyat sodir etish paytida 
mastlik holatida bo’lganligi ko’p uchraydigan hodisa hisoblanadi. JKning 19-
moddasiga ko’ra, mastlik holatida yoki giyovandlik vositalari, ularning analoglari, 
psixotrop yoki odamning aql-idrokiga ta’sir qiluvchi boshqa moddalar ta’sirida 
jinoyat sodir etgan shaxs javobgarlikdan ozod qilinmaydi. 
Shuni ham e’tiborga olish kerakki, ba’zan shaxslarning aqliy rivojlanish 
holatida tengdoshlariga nisbatan orqada qolish holatlari ham ro’y beradi. Bunda 
aqliy rivojlanishda orqada qolgan shaxslar aqli rasolarga tenglashtiriladi, ammo 
sud tomonidan jazo tayinlanishida bu holat inobatga olinib, shartli jazo tayinlash 
yoki jazodan ozod qilish masalalari ko’rib chiqiladi.
O’z qilmishi va uning oqibatini anglash, xatti-harakatini baholay olish 
insonning ma’lum bir yoshga yetganida to’liq shakllanadi. Hayotiy tajriba nima 
to’g’ri, nima noto’g’ri ekanligini shaxs ongida shakllantirib boradi.
Umumiy tartibga ko’ra, jinoiy javobgarlik 16 yoshdan belgilanadi. Aynan 
shu yoshda shaxs o’z fe’l-atvori jamiyat uchun zararli yoki foydali ekanligini 
yaxshi anglaydi. Lekin ayrim jinoyatlarni bu yoshga to’lguncha ham tushunib 
yetadi. Jumladan, qasddan odam o’ldirish jinoyatining ikkinchi qismida ko’zda 
tutilgan jinoyatni sodir etganlik uchun 13 yoshdan javobgarlik belgilangan.
Jinoyat kodeksining 17-moddasida jinoiy javobgarlikka tortish yoshi 
bo’yicha me’yorlar mavjud. 13 yosh uchun bitta, 14 yoshlilar uchun qasddan odam 
o’ldirish, qasddan badanga shikast yetkazish, nomusga tegish, bosqinchilik, 
tovlamachilik, talonchilik, o’g’rilik kabi jinoyatlarni sodir etganlik uchun