O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qo’qon davlat pedagogika instituti xamraqulov zafarjon yigitaliyevich

Jinoyatning ob’ektiv tomoni
Jinoyatning ob’ektiv tomoni qilmishning tashqi xususiyatlarini aks ettiradi. 
Jinoyat muayyan ob’ektga qarshi qaratiladigan harakat yoki harakatsizlik tufayli 
sodir etilishida joy, vaqt, usul, kurol va vositalar o’zida ob’ektiv tomon belgilarini 
ifodalaydi. Ushbu belgilar Jinoyat kodeksi Maxsus qismi normalarining 
dispozitsiyasida ko’rsatiladi va jinoyat-protsessual jarayonida aniqlanadi.
Umuman jinoyat ob’ektiv tomonining belgilariga ijtimoiy xavfli qilmish, 
ijtimoiy xavfli oqibat, ijtimoiy xavfli qilmish va ijtimoiy xavfli oqibat o’rtasidagi 
sababiy bog’lanish, shuningdek, jinoyat sodir etish joyi, vaqti, sharoiti, usuli, 
jinoyat sodir etish kuroli va vositalari kiradi. Mazkur belgilardan birinchisi, ya’ni 
ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik) sodir etilishi uni jinoyat deb 
topish uchun birlamchi ahamiyatga ega. Boisi, ayrim jinoyatlar uchun ijtimoiy 
xavfli oqibatning kelib chiqishi, sababiy bog’lanishning mavjudligi va boshqa 
belgilar jinoyatni kvalifikatsiya qilishda katta ahamiyat kasb etmasligi mumkin. 
Masalan, o’ldirish yoki zo’rlik ishlatish bilan qo’rqitish (112-modda), farzandlikka 
olish sirini oshkor qilish (125-modda) jinoyatlarida ijtimoiy xavfli oqibatning kelib 
chiqishi javobgarlik belgilanishida muhim ahamiyatga ega bo’lmaydi. 
Jinoyat kodeksi Maxsus qismidagi normalarda jinoyatning ob’ektiv tomoni 
nisbatan ko’proq ko’rsatiladi. Ob’ektiv tomon dispozitsiyada ko’rsatilmagan 
sub’ektiv tomonni aniqlashda ham qo’l keladi.
Ijtimoiy xavfli qilmish harakat yoki harakatsizlik orqali sodir etiladi. Har 
qanday harakat yoki harakatsizlik unda jinoyat alomatlari bo’lsa, javobgarlikka 
tortilish uchun asos bo’lmaydi. Bunga kam ahamiyatli qilmishlar, qilmishni 
jinoiyligini istisno qiluvchi holatlar misol bo’ladi. Shuningdek, javobgarlikka 
tortilish uchun qilmish inson ongi tomonidan boshqarilgan bo’lishi talab etiladi.

---

45 
Jismoniy yoki ruhiy zo’rlik ishlatilishi, yengib bo’lmas kuch ta’sirida sodir 
etilgan jinoiy holatlar shaxsni javobgarlikka tortilishidan ozod qiladi. Bu kabi 
holatlar qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlar tizimida uchraydi. 
Qo’rqitish, jismoniy va ruhiy zo’rlik ishlatish, gipnoz natijasida sodir 
etiladigan harakat yoki harakatsizliklar javobgarlik va jazo masalalarida inobatga 
olinadi.
Qilmishning ijtimoiy xavfliligini o’rganishda har bir harakat yoki 
harakatsizlikni nima maqsadda yoki nima asosida amalga oshirilganligini aniqlash 
zarur bo’ladi.
Ijtimoiy xavfli oqibat jinoyat ob’ektiv tomonining zaruriy belgilaridan biri 
bo’lib, ko’plab jinoyatlar dispozitsiyasida to’g’ridan-to’g’ri aks etadi. Jumladan, 
hayotga va sog’liqqa qarshi jinoyatlarda jinoyat nomining o’zida buni ko’rishimiz 
mumkin. Qasddan odam o’ldirish (97-modda), qasddan badanga og’ir shikast 
yetkazish (104-modda) jinoyatlari buning misolidir.
Insonning har qanday harakat yoki harakatsizligi zararli oqibat keltirib 
chiqaradi yoki uning real xavfini vujudga keltiradi. Yetkazilgan zarar javobgarlik 
masalasiga ta’sir ko’rsatadi. Ijtimoiy xavfli qilmishning oqibatlari moddiy va 
moddiy bo’lmagan guruhga ajratiladi. Moddiy oqibatli jinoyatlar mulkiy yoki 
moddiy xususiyatlarga ega bo’lgan zararni aks ettiradi. Moddiy bo’lmagan 
oqibatlar ma’naviy-axloqiy sohaga yetkazilgan zararda ifodalanadi.
Jinoyat tarkibining ob’ektiv tomoni ijtimoiy xavfli qilmish va ijtimoiy xavfli 
oqibat o’rtasidagi sababiy bog’lanishni ham o’z ichiga oladi. Sababiy bog’lanish 
jinoyat ob’ektiv tomonining uchinchi zaruriy belgisi hisoblanadi. Jinoiy harakat 
yoki harakatsizlik oqibati vujudga kelganda sababiy bog’lanish masalasi ba’zan 
ekspertizani talab etadi. Lekin sababiy bog’lanishni doim ekspertiza orqali aniqlash 
amaliyoti yo’lga qo’yilmagan. Chunki jinoyatlar turli uslublarda amalga 
oshirilganligi bois hamma jinoyatlarni ham sababiy bog’lanishini aniqlash talab 
etilmaydi.
Sababiy bog’lanish sodir etilgan jinoyatlarni to’g’ri kvalifikatsiya qilishda 
o’rganiladi. Bunda shaxsning qilmishi kelib chiqqan oqibatga aloqadorlik masalasi 

---

46 
ko’riladi. Amaliyotda buni aniqlash uchun voqealar ketma-ketligidan foydalanish 
kuzatiladi. Bunda qilmish bilan kelib chiqqan oqibat o’rtasida vaqt bo’yicha 
muvofiqlik asosiy mezondir.
Ijtimoiy xavfli qilmish aniq bir oqibat kelib chiqishi darajasida sodir etilishi 
yana bir muhim shart bo’lib, sabab natijaga olib kelishi imkoniyati mavjud bo’lishi 
lozim. O’z navbatida oqibat sabab kelib chiqishining mantiqiy yakunini tashkil 
etishi kerak. Agar amalga oshirilgan harakat yoki harakatsizlik ijtimoiy xavfli 
oqibatning muqarrar kelib chiqishiga asos bo’lmasa, sababiy bog’lanish chuqur 
tahlil etilishi kerak bo’ladi. 
Jinoyatning sodir etish joyi, vaqti, usuli, sharoiti, vositalari va qurollari 
jinoyat ob’ektiv tomonining fakul’tativ belgilaridir. Mazkur belgilar juda ko’p 
hollarda jinoyat kvalifikatsiya qilinishida zarur hisoblanadi. Buning uchun ushbu 
belgilar jinoyatning dispozitsiyasida aks etishi talab etiladi.
Fakul’tativ belgilar ichida jinoyat sodir etish vositasi va quroli masalasi 
muammoga jiddiy yondashishni talab etadi. Ularni jinoyat predmetidan farqlash 
lozim. Jinoyat sodir etish vositasi jinoyatni amalga oshirish paytida foydalanilgan 
predmet, elektr toki va boshqa vositalardan iborat bo’ladi. Jinoyat sodir etish quroli 
jinoyat sodir etilishiga bevosita aloqador bo’ladi. Jinoyat sodir etish vosita va 
qurollari jinoyatga suiqasd qilish va uning tamom bo’lishida katta ahamiyatga ega 
bo’ladi. Jinoyat sodir etishda foydalanilgan vosita va qurolni bir-biridan farqlash 
jazo me’yorini aniq belgilashda qo’l keladi. 
Jinoyatning predmeti turli buyum, ashyo, pul yoki boshqa narsalar bo’lishi 
mumkin. Jinoyat sodir etish vositasi va kurollari ham jinoyat predmeti bo’lib, ular 
o’z ishlatilish o’rniga ko’ra vosita va qurolga aylanadi. Jinoyat predmeti 
tushunchasi jinoyatda foydalanilgan ashyolar tufayli ijtimoiy munosabatlarga zarar 
yetkazilishi nuqtai nazaridan o’rganiladi. Jinoyat predmeti jinoyat tarkibining 
zaruriy belgisi qatoriga kiritilmaydi.