O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Ikkinchi darajali bo‘laklar 

 

 

Tilshunos olim O.Azizov ikkinchi darajali bo’laklarni ikki guruhga ajratgan edi:1) 

otga  ergashuvchi  ikkinchi  darajali  bo’laklar  (vtorostepenne  chlen,  poyasnyayushie  imya 

sushestvitelnoe);  2)  fe‘lga  ergashuvchi  ikkinchi  darajali  bo’laklar  (vtorostepenne  chlen, 

poyasnyayushie glagol). 

 

Aniqlovchi. Ma‘lumki, otga bog’lanib, predmetning sifati, belgisini bildirgan gap 

bo’laklari aniqlovchi (opredelenie) deb, sharakat vositasi, ob‘ekti, sholatini bildirgan gap 

bo’laklari tldiruvchi (dopolnenie) va shol (obstoyatelstvo) deb ataladi.  

 

1. Sifatlovchilar sifat, son, sifatdosh, ravish hamda sifat vazifasidagi ot va  

 

Rus 

tilida 

aniqlovchilar 

moslashgan 

(soglasovannoe 

opredelenie) 

va 

moslashmagan (nesoglasovannoe opredelenie) bo’ladi. 

 

1.  Moslashgan  aniqlovchilar sifat, tartib son, sifatdosh, olmosh bilan  ifodalanadi. 

---

 

41 

Moslashgan aniqlovchining aniqlanmish bilan struktural munosabati quyidagicha: 

 

Ma‘lumki,  rus  tilida  otlar  uchta  grammatik  gruppaga,  ya‘ni  mujskoy,  jenskiy  va 

sredniy  rod  otlariga  ajraladi.  Bularning  har  biri  o’ziga  xos  kelishiklarda  turlanadi. 

aniqlovchi-lar  uz  grammatik  formalarini  (uzgaruvchi  qo’shimchalarini)  aniqlanmishning  

yukorida  kayd kilingan  gchrammatik ma‘nolari  bilan moslab keladi. 

 

2.  Moslashmagan  aniqlovchi  roditelny  kelishikdagi  yoki  boshika  vositali 

kelishikdagi  otlar  bilan  ifodalanib,  aniqlanmishdan  keyin  keladi:  kniga  brata  (akamning 

kitobi), knigi, brata (akamning kitobo’lari), s knigami brata (akamning kitobo’lari bilan), 

o knigax brata (akamning kitobo’lari ka-kida). 

 

Moslashmagan aniqlovchilarning ba‘zi grammatik xususiyatlari ularni uo’zbek tili 

bilan qiyoslaganda ravshan kurinadi. Chunonchi: 

 

a)  predlogsiz  roditelny  kelishikdagi  ot  bilan  ifodalangan  aniqlovchilar 

aniqlanmishdan  keyin  keladi  va  ikki  predmetning  bir-biriga  qarashliligini,  xususiyatini, 

sifatini  bildiradi.  Bu  aniqlovchilarga  uo’zbek  tilida  aniqlanmish  ot  oldidan  keladigan  

qaratqich ekvivalent bo’ladi: direktor shkol — maktab direktora. Yego, yee, ix, formalari 

aniqlovchi vazifasida aniqlanmishdan oldin keladi: yego dom — uning  uyi . 

 

  To‘ldiruvchi. Ma‘lumki, har ikkala tilda ham to’ldiruvchilar vositasiz (pryamoe) 

va  vositali  (kosvennoe)  bo’ladi.  Vositasiz  to’ldiruvchilar  uo’zbek  tilida  tushum 

kelishikdagi    otlar  bilan,  rus  tilida  esa  predlogsiz  vinitelny  kelishikdagi  suzlar  bilan 

ifodalanadi. 

 

Qiyoslanayotgan  har  ikki  tildagi  to’ldiruvchilarning  o’ziga  xos  grammatik 

xususiyatlari  mavjud.  Xususan,  uo’zbek  tilida  vositasiz  to’ldiruvchilar  belgili  tushum 

kelishikda (-ni qo’shimchasi bilan) va belgisiz tushum kelishikda (qo’shimchasiz) kelgan 

suzlar bilan ifodalanishi mumkin. 

Ma‘lumki,  o’zbek  tilida  fe‘lning  orttirma  darajasi 

oldida  ham  to’ldiruvchi  keladi.  To’ldiruvchilar  substantivlashgan  birikmalar  bilan  ham 

ifodalanishi  mumkin:  imtxon  topshirgan  studentlarga  ayting  birikmasi  urniga  imtixon 

topshirganlarga ayting birikmasi ishlatilishi mumkin. 

 

To’ldiruvchilar ko’makchili konstruktsiyalar bilan ifodalanadi: 

 

Hol.  Ma‘lumki,  hol  qiyoslanayotgan  ikkala  tilda  ham  ravish  (narechiye), 

ravishdosh (deyeprichastie) va vositali kelishiklardagi otlar bilan  ifodalanib,  harakatning 

qanday  holatda  kay  tarzda,  qanday  sharoitda,  kaerda  va  qachon  bajarilganini  bildiradi: 

Sekinrok  gapirishing.—  Razgovarivayte  tishe.  Moskvadan  turistlar  keldi.—  Iz  Moskv 

priexali turist. Eo’rtaga Moskvaga junab ketyapmiz.— Zavtra yedem v Moskvu. 

 

Uo’zbek  tilida  holning  quyidagi  turlari  bor:  ravish  holi,  payt  holi,  sabab  holi, 

maksad holi, mikdor-daraja holi, urin holi. 

 

 Sodda    gapda  bo’laklarning  o’rni    va  tartibi.    Odatda  gap  so’zlardan  tarkib 

topadi  deyiladi,  asli  gap  bo’laklardan  tarkib  topadi      deyish      to’g’riroq.      Sintaktik   

bo’lakning   ifoda   ashyosi bo’lib odatda so’zshakl xizmat qiladi (bunday sintaktik birlik 

so’z deb   yuritilar   edi);   shu   bilan   birga, sintaktik   bo’lak bog’lanma    bilan   ham    

ifodalanadi.    Keyingi   holat  hisobga olinsa, gan   so’zlardan   (so’zshakllardan)   tarkib   

topadi      deyish  to’g’ri  bo’lavermaydi.  Asli  gap  bo’laklardan  tarkib  topadi,  bo’lak  o’z  

navbatida    so’z    bilan      (to’g’rirog’i  —  so’zshakl    bilan)      yoki  bog’lanma    bilan 

ifodalangan bo’lishi  mumkin.  Masalan, III hozir kursda 96 student o’qiydi.  Seychay  na 

III  kurse  obuchayutsya  studentov  gaplari  to’rt  bo’lakdan  tarkib  topgan:      1)  hozir 

(seychas),    2) III   kursda    (na   III    kurse),    3) 96   student     (96 studentov),  4) 

o’qiydi  (obuchayutsya).  Bunda  birinchi    va  to’rtinchi    bo’lak    yakka    so’zshakl    bilan,   

ikkinchi,      uchinchi    bo’lak  bog’lanma  bilan  ifodalangan.  Gap      tarkibida      gapning   

bo’lagi  (ega,  kesim),      birikmaning  bo’lagi  (sifatlovchi,  qaratuvchi,    izoxlovchi,  

to’ldiruvchi,      hol)      va  gap  bo’laklari  bilan  sintaktik  aloqaga  kirishmaydigan  bo’lak 

(undalma, kirish)  qatnashuvini  ham  hisobga olsak “gap bo’laklarining tartibi” deyishdan 

ham ko’ra “sintaktik bo’laklapn tartibi” deyishimiz to’g’ri. 

 

Ikki  hodisani  farqlash  lozim:  sintaktik  bo’lakning  o’rni  bor  va  bu  o’rinni 

---

 

42 

o’zgartirish  imkoniyati  bor.  O’rni  qat‘i  belgilangan  bo’lakka  nisbatan  tartib  haqida 

gapirib  bo’lmayli  Odatdagi  o’rnini  o’zgartirishga  yo’l  qo’yadigan  bo’lakdagina  tartib 

erkinligi  mavjud.  Sintaktik  bo’laklarning  o’rnini  va  tartibni  belgilashda  nasriy  adabiy 

nutq asosga olinadi.