|
1. Mavzu: Kirish. «O’zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi»
fanining
maqsad va vazifalari.
Ingliz, rus va o’zbek tillarini qiyoslab o‘rganish bo‘yicha bir qancha nazariy va amaliy
ishlarni bajargan tilshunos olim J.Bo‘ronovning ta’riflashicha, qiyosiy tipologiya umumiy
lingvistik tipologiyaning bir qismi bo‘lib, «u ikki yoki undan ortiq aniq tillar sistemalarini,
tillardagi ma’lum kategoriyalarni deduktiv ravishda alohida o‘rganadi, tillar sistemalaridagi
lingvistik hodisalarni birbiri bilan taqqoslab, umumiy tipologik qoida va qonunlar yaratadi.
Ikki til sistemasini ikki yoqlama qiyoslashda har bir qiyoslanayotgan til sistemasining
bayon etilgan materiali alohida-alohida qiyoslanadi. Har bir qatlam birligining o‘ziga xos
xususiyati, boshqa qatlamlardagi birliklarning o‘o’zaro aloqalari hisobga olinadi»
(J.Bo‘ronov. Ingliz va o’zbek tillari qiyosiy grammatikasi. – T., 1973. 70-bet).
Qiyosiy tipologiya harakterologiya hamda universal grammatika kabi yo‘nalishlarni o‘z
ichiga oladi. Bu yo‘nalishlarning har ikkalasi ham tilarni qiyoslash bilan shug‘ullanadi. Biroq
ularning farqli jihatlari ham mavjud bo‘lib, harakterologiya tilardagi faqat bir xil qatlamlarni
taqqoslaydi, universal grammatika esa tillarni taqqoslashda grammatik vositalardan tashqari
leksik vositalarni ham inobatga oladi.
Olim M.Irisqulovning e‘tirof etishicha, ko‘plik kategoriyasi universal grammatika nuqtai
nazaridan quyidagi vositalarni o‘z ichiga oladi:
2. Ko‘plik shaklini hosil qiluvchi qo‘shimchalar.
3. Son turkumiga kiruvchi so‘zlar.
4. Ayrim olmoshlar.
5. Jamlovchi otlar.
6. So‘zshakllarni o‘zgartiruvchi fonetik hodisalar (mas. flektiv tillarda).
Universal grammatika qardosh bo‘lmagan tillar sistemalarini qiyoslashda qo‘l keladi.
Shuningdek, u tarjima nazariyasi, leksikografiya, metodika fanlari uchun juda muhim asos
yaratib beradi.
Bundan tashqari, qiyosiy tipologik tadqiqotlar natijasida olingan til
sistemasiga oid dalillar tillar universaliyalari va umumiy tipologik qonun yaratishda
ishlatiladi. Qiyosiy tipologiya faqat tillar sitemasidagi o‘xshashliklarga tayanibgina qolmay,
balki sistema birliklaridagi turlilik va ma‘lum kategorial ma‘nolar ifodalanishidagi
qatlamlararo farqlarini ham o‘ganadi.
Ma‘lumki, o’zbek tili Oltoy tillar oilasining turkiy guruhiga mansub bo‘lib, tipologik
jihatdan u agglyutinativ tillar guruhiga kiradi. Rus tili esa dunyodagi eng yirik oila
hisobo’langan HindYevropa tillari oilasining slavyan guruhiga mansub bo‘lib, tipologik
tasnifga ko‘ra, flektiv til hisobo’lanadi.
«O’zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi» fani filologik mutaxassisliklar uchun
asosiy fanlardan biridir. Ushbu fan o’zbek va rus tillarining zotiy tabiati, qurilish
qonuniyatlari, ularni qiyoslab, chog‘ishtirib o‘rganish metodologiyasi va metodlari, o’zbek
va rus tillari sistemalaridagi o‘xshashlik va farqlarni aniqlash kabi masalalar haqidagi fandir.
Fanning asosiy maqsadi qiyosiy tipologiya, agglutinativ va flektiv tillar, ularning qurilish
qonuniyatlari, ular o‘o’rtasidagi umumiylik va xususiyliklarni aniqlash, ularni chog‘ishtirib,
qiyoslab o‘rganish haqida bilim berishdir.
«O’zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi» bosh maqsadga bo‘ysundirilgan
quyidagilar haqida ma‘lumot berishni vazifa qilib qo‘yadi:
- qiyosiy tipologiya haqida umumiy ma‘lumot;
-agglutinativ va flektiv tillarning o‘ziga xos xususiyatlari;
- tillarni qiyoslab o‘rganish metodologiyasi;
- ikki tilga xos fonemalarni qiyoslab o‘rganish;
- o’zbek va rus tillarining lug‘aviy tarkibini qiyoslab o‘rganish;
- tillarning morfologik sathiga oid farqlarni aniqlash;
4
-qiyoslash yordamida tillar o‘o’rtasidagi sintaktik umumiylik
va
xususiyliklarni
aniqlash.
Tilni o‘rganish va tavsiflash turli usul va uslubo’lar bilan amalga oshiriladi. Masalan,
«Hozirgi o’zbek adabiy tili» kursi bir tilni tavsiflash namunasi hisobo’lanadi. Bunda o’zbek
tiliga mansub xususiyatlar, uning qurilish qonuniyatlari faqat bir til, ya‘ni o’zbek tili misolida
bayon qilinadi. Tilni bunday o‘rganish fanda xususiy tilshunoslik deb yuritiladi. Qiyosiy
tipologiya esa umumiy tilshunoslikning tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, unda tillar
o‘o’rtasidagi umumiyliklar va har bir tilning o‘ziga xos xususiyatlari, o‘xshashliklar va
farqlar o‘rganilib, tillarning qiymati belgilanadi. Masalan, hozirgi kunda Yevropaning bir
qator rivojlangan mamlakatlarida qabul qilingan yevro pul birligining qiymati uni boshqa
shunday birliklar, masalan, AQSH dollari yoki Angliya funtsterlingi bilan qiyoslanganda
ma‘lum bo‘ladi.
Bundan xulosa chiqarish mumkinki, qiyosiy tipologiya ma‘lum tilning qiymatini, o‘ziga
xosliklarini, qo‘llanish va taraqqiy etish imkoniyatlarini, unda mavjud belgilarning
mohiyatlarini aniqlashda qo‘l keladi.
Ma‘lumki, sobiq Ittifoq davrida «tilimizning davr talabiga mos ravishda takomillashib
borishida asosiy rol o‘ynagan» rus tilining qonuniyatlarini o’zbek tiliga ham tiqishtirish, ular
o‘o’rtasidagi o‘xshashliklarni izlash hollari yuz berdi. Ammo keyingi o‘no‘n besh yil
ichida, ayniqsa, mustaqillik yillarida o’zbek tilshunosligining taraqqiyoti yo‘lida qilingan
ishlar, xususan, tilga sistema sifatida yondashish, tilning qurilish qonuniyatlarini struktural
jihatdan o‘rganish, til birliklari o‘o’rtasidagi turlicha semantik (paradigmatik, graduonimik,
partonimik, iyerarxik va h.k.) munosabatlarni aniqlash yordamida o’zbek tilining yangi
imkoniyatlari, lug‘aviy va grammatik birliklarning mohiyati, flektiv tillarda bo‘lmagan
xususiyatlari kashf etildi.
Shu bois, tilshunoslikda to‘plangan ma‘lumotlar asosida o’zbek va rus tillarini yangicha
nuqtai nazardan chog‘ishtirib o‘rganish hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biri
hisobo’lanadi.
«O’zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi» fani tilshunoslik fanlari, shuningdek
tarjima nazariyasi, etnologiya, etnografiya va barcha filologik fanlar bilan aloqadorlikka ega
va unda o‘rganiladigan masalalar bu fanlardagi muammolar bilan bog’lanadi.
Fanning asosiy bo‘limlari kirish, fonetika, leksika, morfologiya va sintaksisdan iborat.
Bu boimlarda, agglutinativ va flektiv tillar, o’zbek va rus tillarining fonetik, leksik,
morfologik va sintaktik sathlariga xos bo‘lgan xususiyatlar o‘o’rtasidagi umumiyliklar va
farqli jihatlar qiyosiy usul bilan o‘rganiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
