O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

 

5-Mavzu: O’zbek va rus tillarida so‘z turkumlari 

tasnifi. Ot. 

 

 

 

Har bir tilda so’zlar ma‘lum belgi va xususiyatlariga ko‘ra ayrim guruhlarga, ya‘ni 

turkumlarga  ajratiladi.  o’zbek  tilida  so’zlarni  turkumlar  bo‘yicha  tasniflash  rus  tilidagiga 

nisbatan  qiyinroq,  chunki  avvalgi  bo’limlarda  aytib  o‘tganimizdek,    turli  turkumlarga 

mansub  bo’lgan  o’zbekcha  so’zlar    rus  tilidagi  kabi  maxsus    morfologik  ko‘rsatkichga  ega 

emas.  Rus  tilidagi sifatlar –ий, -ый, -ая, -яя,-oe, -ee; ravishlar –o, -e, fe‘llar -ать, -ять, -

ить, -ться kabi maxsus tugalmalarga ega, binobarin so’z o’zaklari ana shu qo’shimchalarsiz 

qo‘llanmaydi.  O‘zbek  tilidagi  so’zlarni  dastlabki  shakklaridanoq  qaysi  turkumga  mansub 

ekanligini  aniqlash, shuningdek mustaqil  holda qo‘llash mumkin. Masalan, ot, oq, ol, oz, oh 

kabi  bir  xil  konstruksiyadan  iborat  bo’lgan  so’zlar  ularning  ma‘nosiga  qarab  ot,  sifat,  fe‘l, 

ravish, undov kabi ma‘lum turkumga kiritiladi. Shuning uchun ayrim manbalarda rus tilidagi 

so’zlar  lug’aviy­semantik  xususiyatlari,  morfologik  belgilari  va  sintaktik  vazifalariga  ko‘ra 

turkumlarga ajratilsa,  o’zbekcha  so’zlarni turkumlarga ajratishda, asosan, ularning semantik 

va  sintaktik  belgilari  ko‘zda  tutiladi,  degan  fikrlarni  uchratish  mumkin.  Biroq  o’zbek  tilida 

yasama  so’zlarni  tasniflashda  ularning  nafaqat  semantik,  balki    morfologik    belgilari    ham  

muhimdir.      Masalan,  -chi,  -kash,  -dosh,  -zor  kabi  qo’shimchalarni  olgan  so’zlarni  ot 

turkumiga,    -li,  -siz  qo’shimchali  so’zlarni  sifat  turkumiga  yoki  tarkibida  –la  qo’shimchasi 

bor  bo’lgan  so’zlarni  fe‘l  turkumiga  kiritishda  ana  shu  qo’shimchalarning    mavjudligi  ham 

e‘tibordan chetda qolmaydi.  

 

O‘zbek  tilida  otlar  ma‘lum  grammatik  vositalarni  olmasdan  ham  gapda  biror  sintaktik 

vazifa  bajara  oladi  Masalan:  Tosh  betondan  qattiq  (ega);  Rustam  Anvarga  tosh  otdi 

(to‘ldiruvchi);    Arava  tosh  ko‘chadan  shaqirlab  borardi  (aniqlovchi).  Rus  tilida  bosh 

kelishikdagi,  ya‘ni  har  qanday  grammatik  vositadan  holi  bo’lgan  otlar  gapda  ega,  sifat 

morfologik  ko‘rsatkichiga  ega  bo’lgan  so’zlar  aniqlovchi,  ravish  ko‘rsatkichli  so’zlar  hol, 

ma‘lum  shakl  hosil  qilgan  fe‘llar  kesim  (infinitivlar  bundan  mustasno)  bo’lib  kelishi  aniq. 

Demak, sintaktik vazifa nuqtai nazaridan o’zbekcha so’zlar mustaqil va yordamchi so’zlarga 

ajraladi holos.  

O‘zbek va rus tillarida so’zlar quyidagicha tasniflanadi: 

 

O‘zbek  va  rus  tillaridagi  so’z  turkumlarining  eng  asosiy  farqlarini  quyidagilar  bilan 

belgilash  mumkin:  a)  o’zbek  tilida  taqlid  so’zlar  ma‘lum  grammatik  belgilari  asosida 

---

 

18 

mustaqil  so’zlar  qatoriga  kiritiladi,  rus  tilida  esa  mimemalar  nihoyatda  kam  uchraydi  va 

alohida  so’zlar  turkumidan  joy  oladi;  b)  o’zbek  tilida  old  ko‘makchi  (predlog)lar,  rus tilida 

esa ort ko‘makchi (poslelog)  lar  mavjud emas. v)  o’zbek  tilida alohida olingan  so’zlar  yoki 

so’z­gaplar  ham  mustaqil  va  yordamchi  so’zlar  kabi  ma‘noviy,  morfologik  va  sintaktik 

belgilariga  ko‘ra  turli  guruhlarga  ajratiladi,  rus  tilida  bunday  so’zlarning  barchasi  modal 

so’zlar hisobo’lanadi.