O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

2.8-jadval
Yuqori haroratli quduqlar uchun USHS2-120 dan tayyorlangan tamponaj aralashmaining xossalari (T = 110⁰C, T = 77⁰C, t = 190 daq)

Aralashma sanog‘i	S/TS	Ti- loza, %	Nа2C03, %	SSB, %	ρ, gr/sm^3	P, sm	τ, o‘.bir.	P, sm	V, mm	Vaqt, s-daq.min, pri T = 49 ^0C
										t q.b.	t q.b.
36	0,32			_	2,20	19	0	18	10	3-10	6-00
37	0,32	—	—	0,2	2,20	20	0	19	13	4-20	8-00
38	0,32	—	—	0,4	2,20	22	0	20	15	5-00	9-00
39	0,32	_	—	0,6	2,20	22,5	0	21	18	5-30	10-00
40	0,32	—	—	0,8	2,19	22,5	0	21	19	6-00	12-00
41	0.32	—	—	1,0	2,18	23,0	0	22	20	6-20	12-00
42	0,3	—	—	0,8	2,24	19	5	16	1	3-00	5-00
43	0,3			1.0	2,24	20	0	17	3	3-30	5-00
44	0,26	—	—	0,8	2,28	16	10	14	0	1-00	2-10
45	0,28	—	—	1,0	2,28	18	5	16	0	2-00	2-50
46	0,32	0,4	—		2,20	13	—	—	—	—
47	0,32	0,4	0,3	—	2,20	15	Qotishi 3 soatdan keyin
48	0,32	0,4	0,6	—	2,20	14	Qotishi 2,5 soatdan keyin			keyin yez 2,5 ch
49	0,32	0,4	1,0	—	2,20	13	—	—	—	—
50	0,32	0,4	0,3	0,5	2,20	17	10	15	0	1-00	1-30
51	0,35	0,4	0,3	—	2,15	16	25	12	0	1-30	2-00
52	0,35	0,4	0,3	0,5	2,15	18	5	10	0	2-30	3-00

Konsitometrda texnologik parametrlarning qiymatlarini tayyorlash va uni belgilangan oraliqqa sementlash uchun amalda texnik vositalar bilan tashish imkoniyatini ta’minlash mumkinligidan kelib chiqqan holda tadqiqotlangan.
Egrilikdagi sifrlar – tamponaj arlashmasini aralashma hiqida to‘liq ma’lumotlarni olish uchun har xil bosqichlarda konsistometrda ushlab turilgan vaqt. Qolgan quduqlarda retsepturani tadqiqotlash konsistometrda ikki marta olib borilgan.
Birinchi marta – to‘liq programma bo‘yicha (aralashmani haydash mumkinligini aniqlash); ikkinchi marta – programma bo‘yicha to‘xtatishga 160 daq.da (quduqda qolgan aralashmaning xossasini aniqlash).
Zichlik qiymati ρ va oquvchanlik R1, tamponaj aralashmasi qotgandan keyin shartli qovushqoqlik τ konsistometrda to‘liq programma bo‘yicha sinashning oxirida hamda qisqartirilgan programm bo‘yicha (160 daq) sinalgan, keyin aralashmaning xossasi, oquvchanlik Р, sedimentatsiya suv ajratish V, konsistometrdan olib chiqqan paytidan t_q.b.. qotishning boshlanishi va qotishning tugashi t_q.b. ya’ni “to‘xta” momentidan parametrlari 3.8-jadvalda keltirilgan.





2.3 - rasm . Tamponaj aralashmasini konsistometrda sinash rejimi ( kolonnaning diametri 194 mm)
Qo‘llashga tavsiya qilingan eritmalarga quyidagi talablar qo‘yilgan:
-qayta o‘lchashda (qotishda) zichlikning qiymatlarini farqlanishi ± 0,02 g/sm³ chegarasida bo‘lishi shart;
-aralashmaning qotish davri sementlashning muddatidan ko‘proq bo‘lishi zarur;
-konsistometrda tadqiqot programmasining tugallanish paytida aralashma quyuqlashishni namoyon etgan bo‘lishi zarur;
-KS (konsistometrda “to‘xta”komandasidan keyin)da programma tugallangandan keyin sedimentatsiya suv ajratish qiymati 1 mm.dan oshmasligi zarur;
-qotishning boshlanishi “to‘xta” paytidan keyin 3 soatdan oshmasligi zarur;
-quyuqlashishdagi oquvchanlik 18 – 20 sm;
-zichligi 2,18—2,25 g/sm³.
Ko‘rinib turibdiki, bu shartlarga 42 va 45 tamponaj aralashmalarining retsepturasi javob beradi.
Oquvchanlik, zichlik va qotish muddati bo‘yicha talablarning katta bo‘lmagan holda pasayishi 44, 51 va 52 qo‘llaniladigan aralashma retsepturasining nomenklaturaga o‘zgartirishni kiritish imkoniyatini beradi.
Gorizontal quduqlarda oraliq va ishlatish kolonnalarini sementlashda sedimentatsiya barqaror aralashmasini olish uchun ular 0,6 % gacha – tiloza, 4 % gacha kalsiylangan soda yoki PVS- 0,5 % gacha, yoki SSB bilan - 0,2 % gacha va 3 % gacha - kalsiy xlor bilan qayta ishlangan bo‘lishi kerak. SSB bilan qayta ishlangan aralashmaning suv aralashma nisbatlari 0,4 gacha kamaytirilgan yoki undan ham (eksperiment asosida) past bo‘lishi; quduqlarda oraliq kolonnasini sementlashda ikkinchi porsiya uchun kimyoviy qayta ishlov berilmagan tamponaj aralashmalaridan foydalaniladi.
Diametri 194 mm.li ichma – ich oraliq kolonnasini sementlashda eng kichik suvga turg‘un aralashma sifatida tiloza (0,4 % gacha) va kalsiylangan soda ( 3 %) gacha) ishlangan aralashma qo‘llaniladi.


2.5.Qiya stvolda mustahkamlash kolonnasini sementlash uchun tamponaj aralashmasini ishlash usulining retsepturasini tanlash
Quduqning mustahkamlash ishonchliligi tog‘ jinsi – qotgan tamponaj toshi – mustahkamlash kolonnasining tizimida flyuidlarni o‘tkazadigan kanallarning mavjud emasligi bilan aniqlanadi. Ko‘p marta tadqiqotchilar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar amaliyotdagi hamma tamponaj materiallarining shakllangan toshida shakllangan tabiiy o‘tkazuvchanlik katta emas hamda qatlam va kunlik yuza oralig‘ida tutashtiruvchi muhit hisoblanmaydi. Flyuidlarni o‘tkazuvchi kanallar tartibga ko‘ra tamponaj toshi bilan kolonna va tog‘ jinsining kontakt zonasida shakllanadi [78,79,80,82].
Quvurning orqa fazosi sementlangandan keyin kanallarning shakllanishining nazariy va eksperimental savollari bilan ketma-ket holda A.I.Bulatov bilan xodimlari shug‘ullanishgan [81, 83, 84, 85, 86].
Ular tomonidan qotgan tamponaj toshi va bo‘limlarning sirt yuzalarida bo‘lib o‘tadigan fizik – kimyoviy jarayonlarning majmuasiga ta’sir qilishlari tadqiqotlangan: sedimentatsiya, kontraksiya, osmotik va elektr filtratsiya hodisalari.
Bu ishlarning natijasida tamponaj materiallariga qo‘yilgan asosiy talablar shakllantirilgan, quduqning stvolini tayyorlash, mustahkamlash kolonnasini jihozlash va sementlash texnologiyasi, yo‘riqnomalar va usullar ishlangan.
Quduqlarning qurilishini gorizontal stvol bilan tugallashning jadal rivojlanishining tartibiga muvofiq zenit burchakning kattaligini 25 – 30⁰ dan oshgan uchastkasida quduqlarni mustahkamlash muammolari qo‘yilgan. Bunday quduqlarni mustahkamlash tajribasi qiya uchastkalarda sementlash sifatining ancha yomonlashganligini ko‘rsatgan. Eksperimental tadqiqotlarning natijasiga tayanib [75,77] aytishimiz mumkinki, qiya stvol sharoitida tik quduqlarga nisbatan kanallarni shakllanishi uchun eng qulay sharoit yaratiladi. Bunday holat qiya stvol sharoitida (A. YE. Boykotta samarasi) sedimentatsiyalanish jarayonining kuchayishi bilan bog‘liqdir. Bunday sharoitda sedimentatsiyalanishga barqaror bo‘lgan tamponaj aralashmasini qo‘llash tavsiya qilinadi.
Tamponaj aralashmasining sedimentatsiyalanish miqdori suvberuvchanlik qiymati bilan baholandi. Tik silindrda 250 sm³ sig‘imdagi tamponaj aralashmasi normal zichlikda, 0,5 S/S nisbatda sinalganda uning suvberuvchanlik qiymati 8,7 ml (3,5 %) oshmasligi kerak. Tajriba ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, tamponaj aralashmasi bundan ham kichik suvberuvchanlikda qiya silindrlarda flyuid o‘tkazuvchan kanallarni shakllantirishi ko‘rsatilgan [76].
Tamponaj aralashmasida bostirish tugallangandan keyin tinchlikda qolgan, kuchsiz tiksotropiya sababli sedimentatsiya jarayonlarini jadal ketgan. Bunda qiyalik burchagi 15 – 200 dan oshganda quduqning stvolini qiyalik burchagi tartibli qiymatga ega ekan, qotishdan suyuqlikning ajralib chiqishi, tamponaj aralashmasining nisbatan katta bo‘lmagan qatlamda o‘tishning ko‘tarilishi, sementlangan qiya oraliq yuqori yuzasida segmentsimon kanallarning shakllanishini ko‘rsatgan (3.4 - rasm).
Vaqt davomida sedimentatsiyalanish jarayoni so‘nadi va qotishning boshlanishiga yaqin qotishga erishgandan keyin suspenziya konsistensiyasi tugallanadi.
Qotgan tamponaj suspenziyasida qotish boshlangandan keyin portlandsementning klinker mineralining gidratatsiyasi hisobiga kontraksiya jarayoni bo‘lib o‘tadi, erkin suvlarni yutilishi bilan kuzatiladi va qotgan toshda g‘ovaklik bosimning pasayishi ya’ni, kanaldan ajralgan suyuqlikning aralashmasini qotgan toshda so‘rib olinishi bilan kuzatiladi. Shunday qilib, qotishning birinchi soatida suyuqlikdan ozod bo‘lgan flyuid o‘tkazuvchan kanal shakllanishi mumkin.