O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

1.4. Burg’ilash jarayonida quduqlarni sementlashning yangicha yondashini ishlab chiqishni o’rganish

APQB sharoitda mahsuldor qatlamlarni burg‘ilab ochishda gilli eritmalar va boshqa suyuqliklar bilan yuvish kuchaytirilgan repressiyada amalga oshirilganda ko‘pincha quyidagi holatlar sodir bo‘lgan:

qatlam quduq tubi zonasidagi tog‘ jinslarining tabiiy o‘tkazuvchanligini qaytarib bo‘lmas (tiklab bo‘lmas) darajada pasayishi;
mahsuldor qatlamdan yuqorida joylashgan qatlamlar oralig‘idan flyuidlarni paydo bo‘lishi evaziga yuvuvchi suyuqlikning sirkulyatsiyasini yo‘qolishi;
yutilish, flyuid paydo bo‘lishi, nurash va boshqa holatlar avariya holatlarini keltirib chiqaradi, natijada burg‘ilash jarayoni murakkablashadi va to‘xtab qoladi;
avariya va murakkabliklarni bartaraf qilishda hamda quduqlarni o‘zlashtirishda qo‘shimcha vaqt, energiya, kimyoviy reagentlar, material va xom-ashyolar sarflanadi.
APQB sharoitida quduqlarni burg‘ilashda, mahsuldor qatlamni ochishda ko‘p holatlarda suv asosli yuvuvchi suyuqliklardan (zichligi 1000 kg/m3 katta emas) foydalanilgan, burg‘ilab o‘tilgan yuqorida joylashgan oraliq birdaniga yuvilgan. Burg‘ilash eritmalari polimerlar bilan ishlangan, to‘ldiruvchilar qo‘shib ularning sifati yaxshilangan va ochiladigan mahsuldor qatlamning QTZsidagi tog‘ jinslarining kollektorlik va sig‘imdorlik xossalari salbiy ta’sirlardan himoyalangan [16,24,30].
APQB sharoitida qatlamga repressiya yuqori normada tanlanganda QTZning mahsuldor tavsifiga salbiy ta’sir etgan. Suv asosidagi hamda karbonsuvchil asosdagi burg‘ilash eritmalari qo‘llanilganda kuchli o‘tkazuvchan qatlamlarning sifatli ochish muammolari yechilmaydi.
Gaz va gazkondensat konlarida qatlamlarni 0,70 anomallik koeffitsiyentida ochilganda faqat jadal yutilishlar sodir bo‘lmasdan QQTZ (qatlam quduq tubi zonasida) tog‘ jinslarining qaytarib bo‘lmas holda tabiiy o‘tkazuvchanligi pasayib ketadi.
APQBda neft va gaz quduqlaridagi mahsuldor qatlamlar gilli eritmalar qo‘llanilib ochilgan. Quduqlarning debiti karbonsuvchil va biopolimerli asosli eritmalar qo‘llanilib ochilgan quduqlarning debitiga nisbatan past ekanligi ma’lumdir. Shu bilan birgalikda debitlarni mutloq qiymatlariga qarab yo‘nalish olish yetarli emas. Mahsuldor qatlamni samarali ochilishini bir metriga to‘g‘ri keladigan solishtirma debitini baholash kerak [17, 29, 32].
Katostrofik yutilishlar paydo bo‘ladigan mahsuldor qatlamlarni samarali ochishda gazsimon yuvuvchi agentlardan va ko‘pikli tizimlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir:
tabiiy gaz, azot, ichki dvigatelda yoqilgan gazlardan foydalanish;
gaz va tomchili suyuqlikdan, SFMlardan va ingibitorlardan foydalanish;
ko‘pik, aeratsiyali suyuqliklardan foydalanish.
Ko‘piklarning xossalarini o‘rganish va ularning asosiy xossalarini boshqarish bo‘yicha yuqori muvaffaqiyatlarga erishilgan. Gaz suyuqlik tizimi (GST) neftgaz sanoati amaliyoti ayniqsa, neft va gaz quduqlarida APQB sharoitda mahsuldor qatlamlarni ochishda keng qo‘llanilmoqda. Ko‘pikli tizimning samaradorligi muhim xususiyatlarining mavjudligi bilan aniqlanadi:
ko‘pikning zichligini keng oraliqda boshqarish mumkin;
ko‘piklar g‘ovaklik muhitiga yomon singiydi, shuning uchun anomallik koeffitsiyenti (0,7-0,1) Р_g.st bo‘lganda burg‘ilashda va ochishda qo‘llash mumkin;
mahsuldor qatlamlarni ochishda yuvuvchi agent sifatida ko‘piklardan foydalanilganda qattiq fazolarni va yuvuvchi suyuqlik filtratlarining qatlam zonasiga kirib borishi juda kamayadi yoki umuman filtrlanmaydi, natijada QTZsining mahsuldor qatlamining tabiiy o‘tkazuvchanligi saqlanib qoladi;
ko‘piklardan foydalanilganda aeratsiya darajasini va quduq usti bosimini boshqarish orqali quduq tubidagi bosimni keng oraliqda o‘zgartirish mumkin;
burg‘ilashda ko‘pikdan foydalanilganda quduqlarni o‘zlashtirish va quduqni belgilangan ish rejimiga chiqish vaqti qisqaradi.
Ko‘piklarni qo‘llash texnologiyasi VNIIneft tomonidan ishlangan bo‘lib, 1961 yildan buyon keng qo‘llanilib kelinmoqda. Keyingi yillarda bu texnologiya asosida ikki va uch fazoli ko‘piklarni qo‘llash mahsuldor qatlamlarni, ikkinchi stvollarni burg‘ilab ochish va quduqlarda qum tiqinlarni yuvishda foydalanilmoqda. Ko‘piklarni qo‘llab katostrofik yutilish oraliqlarini burg‘ilab o‘tish va APQBli qatlamlarni ochish bo‘yicha xorijiy davlatlarda ham masalan AQSH, Kanada, Ummon, Liviya, Eron va boshqalarda yetarli ma’lumotlar to‘plangandir [7]. Keyingi yillar davomida respublikamizning bir qator konlarida qatlam bosimining pasayishi va suvlanganlik darajasini ko‘tarilib ketganligi tufayli hamda ikkinchi stvollarni ochishda bu texnologiyadan keng foydalanilgan.
APQBlarda ko‘piklar qo‘llanilib mahsuldor qatlam ochilganda quduqlarni yutilishsiz yuvish, mexanik burg‘ilash tezligi 6-5 martaga, burg‘ini o‘tish 2,7-4,3 martaga, quduqlarni o‘zlashtirish hamda quduqni beruvchanligi 3-3,5 martaga oshgan.
Ko‘piklarni qo‘llash bo‘yicha quyidagilarni belgilash zarur:
1. Ikki fazali ko‘pik yuqori bo‘lmagan mustahkamlikka ega bo‘lmaganligi uchun faqat yer ustida emas balkim quduqda ham parchalanadi. Shuning uchun o‘tishda sirkulyatsiyani to‘xtatishi yoki tushirish-ko‘tarish operatsiyalarida (TKO) ham quduqning stvolida ikki fazali ko‘piklar parchalanadi, quduqning tubi zonasida SFM bilan ishlangan suvlar to‘planadi.
2. Quduqning devorlarida loyli qobiqlarni mavjud emasligi tufayli ko‘pik shakllantiruvchi suyuqlik (KSHS) ochiq stvoldagi tog‘ jinsi bilan o‘zaro ta’sirlanadi va uni yumshatadi ba’zida esa quduqning devori qulab tushadi.
3. Tushirish-ko‘tarish operatsiyasidan keyin sirkulyatsiya tiklanganda QTZ-ga KSHS singib kiradi, loyli sementli tog‘ jinslarini bo‘kishga olib keladi.
Quduqning devoridagi tog‘ jinslarini yumshab ketishini oldini olish uchun mustahkam bo‘lgan uch fazali ko‘piklardan foydalanilganda yer ustida ham quduqning stvolida ham parchalanmaydi, quduqning devorida qobiq hosil qiladi, burg‘ilashda va mahsuldor qatlamni oqishda murakkabliklarni paydo bo‘lishini oldini oladi.
Ko‘pik bilan burg‘ilangan quduqlardan chiqqan ko‘piklar tarkibida SFMlar va kimyoviy reagentlar bo‘lganligi uchun qayta ishlatilmasdan tashlanadi. Bunday texnologiyada KSHSlar ko‘p miqdorda sarflanganligi uchun ko‘p yutuqlarga ega bo‘lsa ham uch fazalik ko‘piklarni qo‘llanilishi chegaralanadi. Shuning uchun ishlatilgan ko‘piklardan qaytadan foydalanish uchun germetikli sirkulyatsiya tizimidan (GST) foydalaniladi.
Konlarni ishlatishning so‘nggi bosqichida ishlatish davrida ko‘piklardan foydalanib Р_qat < 0,2 Р_g.st. bosimda burg‘ilash samarasiz ekanligini ko‘rsatgan. Bunday konlarda yer osti gaz omborlari uchun yangi quduqlarni burg‘ilash ikkinchi stvollarni qazish quduqlarni bekitish, quduqning tubidan qum tiqinlarini olib chiqish va boshqa ishlarni qatlam flyuidlariga inert bo‘lgan gaz muhitida olib borish maqsadga muvofiqdir.
Quduqlarni burg‘ilashda gazlarni qo‘llash mumkinligi:
yuvuvchi suyuqliklarni katostrofik yutiladigan oraliqlarni burg‘ilashda;
mahsuldor qatlamlarni ochilishini sifatini ko‘tarishda;
burg‘ining mexanik o‘tish tezligini oshirishda.
Quduqlarni burg‘ilash havo haydab gilli eritma bilan yuvilganda (Ukrneftdagi ko‘pgina konlarda) burg‘ining o‘tish tezligi 8,14 martaga, mexanik tezlik esa 2-5 martaga oshgan.
APQB sharoitida havo haydab neft qatlamlarini ochish bo‘yicha eng ko‘p eksperimentlar Mixaylov maydonida (Bashqir neft SB) olib borilgan. Burg‘ilash natijasida havo haydab tugallangan quduqlarning solishtirma mahsuldorligi gilli eritma qo‘llanilib tugallangan quduqlarga nisbatan 3-5 marta yuqori bo‘lgan [16].
Hozirgi paytda mustahkam tog‘ jins oraliqlarini jadal suvneftgaz paydo bo‘lmagan sharoitlarida gazdan foydalanib burg‘ilash jarayonlarini olib borib, yuqori samaradorlikka erishilganligi haqiqatdir. Lekin gazlilik qatlamlarini ochishda ba’zida havodan foydalanishlarda chegaralanishlar mavjud bo‘ladi, bunga murakkablik va avariyalarni paydo bo‘lishi, issiq aralashmalarni quduq ichida yonishi hamda quduqning stvolida gaz paydo bo‘lishi bilan bog‘liqdir.