|
USMONIYLAR IMPYERIYAS1NING INQIROZI VA HARAKATl
XVIII asr oxiri va XIX asr mobaynida Usmoniylar impyeriyasi halokatli davrni boshidan kechirdi. Sulton Salim III (1789-1807) saltanatni saqlab qolishga urindi. Yuqorida aytilgan «Nizomi jadid» tadbirlari yoki islohotlarga yirik feodallar, ayniqsa, yanicharlar,, ulamolar va boshqalar qaltiq qarshilik ko'rsatganlar. Oqibatda ular 1807 yilda uni taxtdan ag'darib tashladilar va o'rniga Maxmud II (1808-1839) taxtga o'tirdi. U ancha murakkab sharoilda atrofdagilari bilan murosa yo'lini tutib, sekin-asta islohollar orqali mustahkamlani boldi, jumladan, oldinroq ta'kidlangandek yanicharlarni yo'qotih, muntazam armiya to'zdi, boshqaruv tizimida ba'zi bir o'zgarishlar qildi, iqto' harbiy majburiyatini bckor qildi. Endi harbiylarga xizmat uchun yyer berilmaydigan bo'ldi.
Ammo Mahmud II islohotlari Usmoniylar impyeriyasining inqirozini lo'xtata olmadi. XIX asr oshlarida Misr amalda mustaqil bo'Iib oldi. 1804-1813 va 1815 yillarda Syerbiyada turklar zulmiga qarshi qo'zg'olon bo'ldi. 1806-1812 yillardagi Rossiya bilan urushda yengilgach, Buharest bitimiga ko'ra, Turkiya Prut daryosiga. qadar yyerlardan ajralgan.-1828-1829 yillarda Rossiya bilan urushib, mag'Iub bo'lgach, Adrianopol sulhiga binoan Gro’siyaga avlonomiya berishga majbur bo'ldi. Burring ustiga Turkiyaning Yevropa davlatlariga qaramligi, qarzdorligi kuchaydi. Bu ahvoldan qutulishi uchun XIX asr 30-yillarda yangi islohot (lazimat) yo'li bilan, ya'ni davlat ma'muriy boshqaruvidagi o'zgarishlarni amalga oshirdi. To'g'ri, bu Yevropacha yangiliklar feodal-harbiy tarlibni tugatib, turk ziyolilarini shakllanishiga yordam bergan bo'Isada, Usmoniylar impyeriyasini saqlab qola olmadi.
1853-1856 yilgi Qrim urushidan so'ng Parij sulhi (1856)da «Usmoniy impyeriyasining butunligi va daxlsizligi» tan olingan bo'Isada, aslida bu G'arbits Yevropa davlatlarining Turkiya ichki ishlariga aralashishlari uchun niqob edi.
XIX asr 2-yarmidan so'ng davom etgan islohotlar Turkiyada chet el kapitali ta'sirining oshishiga olib keldi, xorijiy banklar ochildi. Ayni paytda «yangi usmoniylarning» konstitutsion to'zum chun kurashi kuchaydi.
XIX asr 70-yillarning oxiriga kelib, Turkiya xorij mamlakatlarining yarim mustamlakasiga aylanib bo'ldi. XorijHklar o'z sarmoyalarini Turkiyada unumli sanoat tarmoqlariga va mahsuloli ko'proq eksport qilinadigan korxonalarga qo'ydilar. Ulaming banklari asosan shu vazifani bajargan. Midhat poshsho ishlab chiqqai konslilulsiyani bekor qilib, Abdulhamd II yana mustabid to'zum yo'ii bilan usmoniylar saltanatini tiklash uchun yana bir marta, bu safar oxirgi marta urinib ko'rdi. Ammo impyeriya ham ichki, ham tashqi tomondan chok-chokidan so'kilib keta boshlagan edi. biz yuqorida 1877-1878 yildagi rus-turk urushi. Bolqon mamlakatlarining mustaqilligi uchun asos bo'lganini qayd etgan cdik. 1801 yilda Fransiya Tunisni, 1882 yilda Angliya Misrni bosib oldi.
Abdulhamd II (876-1909) tobe xalqlarini itoatda saqlash uchun bar qanday ozodlik harakatini shafqatsizlik bilan bostirdi, milliy va diniy adovatini, musulmon va xristianlar o'rtasida nizoni ko'chaytirdi. Ammo o'sib kelayotgan taraqqiyparvar kuchlarni to'xtala olmadi. Yosh turklar 1889 yilda «E'tiqod va taraqqiyot» maxfiy tashkilotini to'zdilar. 1908 yilda Turkiyada yosh turklar inqilobi bo'ldi. Ular barcha xukumat lovozimlarini egallab, diktatorlik (zo'rlikka asoslangan) to'zumni o'rnatdilar. 1912-1913 yilda ular buyuk Turkiya 9pan turizm), buyuk islom (panislomizm) davlati to'zish g'oyalarini targ'ib qila boshladilar..
1914 yil boshlangan birinchi jahon urushida Turkiya Germaniya tomonidan turib urushdi. 1917 yil oktyabr to'ntarishidan so'ng Sovet Rossiyasiga qarshi urush olib bordi. 1918 yil 30 oktyabrida Turkiya Antanla davlatlariga taslim bo'ldi. Shu bilan amalda Usmoniylar impyeriyasi tugatildi. Oxirgi sulton Muhammad VI sultonlik tugatilgach, 1922 yilda chet elga qoehgan. Turkiyaning buyuk majlisi shaxzoda Abdulmajidni xalifa qilib sayladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
