Bu atamaning boshqa maʼnolari ham mavjud. Qarang: Boʻr sistemasi (maʼnolari)

Bosh menuni ochish
Vikipediya
Qidirish
Boʻr davri
Boshqa tilda oʻqish
Yuklash
kuzat
Tahrirlash
Bu atamaning boshqa maʼnolari ham mavjud. Qarang: Boʻr sistemasi (maʼnolari).
BOʻR SISTEMASI (DAVRI) — Yer tarixi mezozoy erasining uchinchi (oxirgi) davri; yuradan keyingi va kaynozoy gruppasining paleogen sistemasidan oldingi davrni oʻz ichiga oladi. Boʻr sistemasi (davr) yuqori boʻlimi yotqiziqlarida keng tarqalgan oqboʻr nomi bilan atalgan. Radiologik metodlar natijasiga koʻra 140 mln. yil avval boshlangan va 76 mln. yilcha, paleogen davrigacha davom etgan (qarang Geoxronologiya). 1822-yil belgiyalik geolog J. Omalius d’Allua birinchi boʻlib Boʻr sistemasi (davr) ni mustaqil sistema sifatida ajratgan. Boʻr sistemasi (davr) ni xalqaro stratigrafik jadvalga kiritilgan boʻlinmalari birinchi marta Fransiya va unga qoʻshni Shveysariya va Niderlandiya hududlarida ajratilgan. Fransiya stratigraflari va paleontologlari A. d’Orbini, E. Dezor, A. Kokan, E. Renevye, belgiyalik geolog A. Dyuman va boshqalar Boʻr sistemasi (davr) ni hozirgi davrgacha deyarli oʻzgarishsiz saqlanib kelayotgan yarusli boʻlinishini ishlab chiqdilar. 1885-yilgi Xalqaro geologik kongress qarori bilan yaruslar 2 boʻlimga (quyi va yuqori) guruhlangan (jadvalga q.). "Senon" va "Neokom" terminlari sobiq Ittifoq sxemalarida quyi va yuqori boʻlimlardagi bir necha yaruslarni birlashtirgan katta yaruslar uchun ishlatilgan. Jan. Oʻzbekiston va Fargʻona vodiysidagi boʻr yotqiziqlarini O. S Vyalov, O. M. Akramxoʻjayev, S. N. Simonov va boshqa mukammal oʻrganib mahalliy svitalarga ajratdilar. Mac, O. M. Akramxoʻjayev Fargʻona vodiysi boʻr yotqiziqlarining yuqori boʻlimida Changʻirtosh, Ustridali, Qamchi, Qizil Pilol svitalarini va quyi boʻr boʻlimidan Logʻon, Moʻyon svitalarini ajratdi. Boʻr sistemasi (davr) ning birinchi yarmida hamma platformalar quruqlik boʻlgan va kontinental jinslar, geosinklinallarda dengiz choʻkindi jinslari toʻplangan. Sezilarli choʻkishlar boʻlmagan. Boʻr sistemasi (davr) ikkinchi yarmidan boshlab oxirigacha juda katta va uzluksiz choʻkishlar sodir boʻddi. Natijada Yer tarixida eng katta dengiz transgressiyasi vujudga kelgan. Sharqiy Yevropa, Shim. Amerika, Afrika va Avstraliya platformalarining keng maydonlari suv ostida qoladi. Boʻr sistemasi (davr) oxiriga kelib tektonik harakatlarning faollashishi natijasida dengiz va suv havzalari maydoni qisqargan. Yer pustila burmalanishni keltirib chiqaruvchi harakatlar asosan Tinch okeanni oʻrab turuvchi geosinklinal mintaqada roʻy beradi. Boʻr sistemasi (davr) oʻrtalarida Sharqiy Osiyoda Verxoyan — Chukotka oʻlkasidan to Hindixitoygacha burmalanish jarayoni tugaydi. Boʻr sistemasi (davr) oxiriga kelib Amerikada boʻlib oʻtgan tektonik harakatlar And togʻlarining sharqiy yarmini va burmalangan Qoyali togʻlar oʻlkalarini hosil qilgan. B.yeda yirik yer yoriqlari hosil boʻldi. Boʻr sistemasi (davr) ning ikkinchi yarmida vulkan jarayonlarining faollashishi kuzatiladi. Hindiston ya. o.da juda koʻp lavalar oqib chiqib trapp qoplamlari, Shim.Sharqiy Osiyoda nordon va oʻrta asosli lavalar, Jan. Amerikada muttasil otilib turgan vulkanlar, Afrika yoriklari boʻylab juda koʻp dayka va shtoklar tarkib topadi. Boʻr yotqiziqlari Shim. va Jan. yarim sharlarning hamma qitʼalarida tarqalgan. Burgʻilash orqali dengiz tubidagi yosh qoplamlar tagidan ham topilgan. Boʻr sistemasi (davr) jinslari Sharqiy Yevropa platformasida va Karpat, Qrim, Kavkaz togʻli viloyatlarida, Sibir platformasida va boshqa joylarda keng tarqalgan. Oʻrta Osiyoda Boʻr sistemasi (davr) yuqori boʻlimi jinslari juda koʻp uchraydi. Quyi B.yeda dengiz choʻkindilaridan qumalevritgilli qatlamlar koʻp boʻlib, ayrim joylarda qalin ohaktosh qatlamlari hosil boʻlgan. Yuqori Boʻr sistemasi (davr) ayrim regionlarda karbonatli choʻkindi uyumlari, ayniqsa yozuv boʻri, boʻrsimon ohaktoshlar va mergellar koʻp toʻplanadi. Arid iqlimli oʻlkalarda qizil rang gypeli, tuzli qatlamlar, nam gumid iqlimda chuchuk suv koʻldelta va koʻmirli qatlamlar toʻplangan. Boʻr sistemasi (davr) ning organik dunyosi xilmaxil. Umurtqasiz hayvonlardan ammonitlar va belemnitlar keng koʻlamda rivojlandi; shuningdek rudistlar, inotseramlar va boshqa yashagan. Foraminiferalar ichida pelagik va dengiz tubida yashaydigan yirik shakllari paydo boʻladi. Umurtqalilardan bahaybat reptiliyalar koʻpchilikni tashkil qiladi. Shuningdek, suyakdor baliqlar, tishli qushlar yashaydi. Ixtiozavrlar (quyi boʻr oxirigacha) va pleziozavrlar yashashni davom etadi. Yuqori Boʻr sistemasi (davr) dengiz kaltakesaklaridan uz. 12 m ga yetadigan mezozavrlar paydo boʻladi. Boʻr sistemasi (davr) oxiriga kelib koʻpchilik reptiliyalar, ammonitlar, belemnitlar, inotseramlar, rudistlar, dinozavrlar, pleziozavrlar va boshqa qirilib ketadi. Boʻr sistemasi (davr) oʻsimlik dunyosi yura davridagilar kabi boʻlib, asosan ochiq urugʻlilar va paporotniksimonlar oʻsgan. Neokomda birinchi marta yopiq urugʻlilar paydo boʻlib, alb vaqtiga kelib kupayib ketdi va davr oxiriga kelib katta maydonni egalladi; shuning bilan birga usimlik dunyosining rivojlanishida yangi kaynofit bosqichi boshlandi.

Boʻr sistemasi (davr) yotqiziqlari bilan toshkoʻmir, qUngʻir kumir, tuz, choʻkindi temir rudasi, ohaktosh, bur, neft, gaz, boksit, sement materiallari, oltin, kumush, qalay, qoʻrgʻoshin, simob va boshqalarning yirik konlari bogʻliq. Gips (Markaziy Osiyoda), fosforit, kumir (Sibir va Uzoq Sharqda), boksit (Ural, Qozogʻistonda), neft, gaz, trepell, fosforit, boksit (Ukrainada), neft va gaz konlari, mineral suvlar, ohaktosh, gips, fosforit, bezak toshlar, kizil rang tipli qumtoshlar va boshqa (Oʻzbekistonda) bor. Sharkiy Osiyo va burmalangan Kordilyera viloyatlarida Boʻr sistemasi (davr) yotqiziqlarida oltin, kumush, qalay, qoʻrgʻoshin, simob va boshqa konlar topilgan.

Ushbu davr lotin tilidan o'z nomiga ega eta bu bo'r degan ma'noni anglatadi. Ushbu nom Frantsiyadagi Parij havzasida joylashgan qatlamlarga asoslangan. Bu davrda dengizlarda va quruqlikda hayot butun zamonaviy shakllar va arxaik shakllar aralashmasi sifatida paydo bo'ldi. Bu taxminan 80 million yil davom etadi taxminan, bu fanerozoy eonining eng uzoq davri.

Biz o'rgangan ko'pgina geologik davrlarda bo'lgani kabi, bu davrning boshlanishi ham bir necha million yil ko'proq yoki ozroq bo'lganida juda noaniq. Geologik davrlarning barcha boshlanishi va oxiri iqlim, o'simlik, hayvonot dunyosi yoki geologiyaning o'zgarishi bilan bir qator muhim global voqealar bilan belgilanadi. Ushbu davr oxiridagi uchrashuv boshlanishiga nisbatan nisbatan to'g'ri. Buning sababi, agar siz iridiy borligi kuchli bo'lgan va mos keladigan geologik qatlamlardan biriga to'g'ri keladigan bo'lsa hozirgi Yukatan yarim oroli va Meksika ko'rfaziga to'g'ri keladigan joyda meteoritning qulashi.

Bu shu davr oxirida sodir bo'lgan ommaviy meteorit bo'lib, u butun hayvonot dunyosining katta qismi, shu jumladan dinozavrlar g'oyib bo'lgan. Bu mezozoy erasi tugaganligini e'lon qiluvchi eng muhim voqea. Bu Yura davridan keyin va undan oldin Paleotsen.

Bo'r davrining o'rtalarida bizda mavjud bo'lgan dunyo neft zaxiralarining yarmidan ko'pi hosil bo'lgan. Eng mashhur kontsentratsiyalarning aksariyati Fors ko'rfazi atrofida va Meksika ko'rfazi va Venesuela qirg'oqlari orasidagi mintaqada joylashgan.

Ushbu davr mobaynida global harorat oshishi tufayli dengiz sathi doimiy ravishda ko'tarilib turdi. Ushbu o'sish dengiz sathini sayyoramiz tarixida qayd etilgan eng yuqori darajaga olib chiqdi. Ilgari cho'l bo'lgan ko'plab joylar suv bosgan tekislikka aylandi. Dengiz sathi shu darajaga yetdiki er sathining atigi 18% suv sathidan yuqori bo'lgan. Bugun bizda paydo bo'lgan er maydonlarining 29% i mavjud.

Pangea deb nomlanuvchi superkontinent butun Mesozoy erasi davomida bo'linib, bugungi kunda biz bilgan qit'alarni yaratishga imkon berdi. O'sha paytdagi lavozimlari umuman boshqacha edi. Bo'r davrining boshlarida allaqachon Laurasia va Gondwana deb nomlanuvchi ikkita superkontinents mavjud edi. Ushbu ikkita buyuk er massasini Thetis dengizi ajratib turardi. Ushbu davr oxirida qit'alar hozirgi holatga o'xshash shakllarga ega bo'lishni boshladilar. Qit'alarning progressiv ravishda ajralib turishiga sabab bo'lgan Kontinental drift va keng platformalar va riflarning shakllanishi bilan birga.

Ichki yurada mavjud bo'lgan yoriqlar tizimi Evropa, Afrika va Shimoliy Amerika qit'asini ajratib turardi. Biroq, bu quruqliklar bir-biriga yaqin bo'lib qolishdi. Hindiston va Madagaskar Sharqiy Afrika qirg'og'idan uzoqlashayotgan edi. Katta vulkanizmning eng muhim epizodlaridan biri Hindistonda bo'r davrining oxiri va paleotsen boshlanishi o'rtasida sodir bo'lgan. Boshqa tomondan, Antarktida va Avstraliya hali ham birga edilar va ular Janubiy Amerikadan sharq tomon siljigan edilar.

Ushbu harakatlarning barchasi ibtidoiy Shimoliy va Janubiy Atlantika, Karib dengizi va Hind okeani kabi yangi dengiz yo'llarini yaratdi. Atlantika okeani kengayib borar ekan, Yura davrida hosil bo'lgan orogeniyalar Shimoliy Amerika tog 'tizmalaridan davom etgan, Nevada orogeniyasidan keyin esa Laramid kabi boshqa orogeniyalar paydo bo'lgan.

Ushbu davrdagi harorat taxminan 100 million yil oldin maksimal darajaga ko'tarilgan. O'sha paytda qutblarda deyarli muz yo'q edi. Ushbu davrdan topilgan cho'kindilar shuni ko'rsatadiki, tropik okean yuzasida harorat 9 dan 12 darajagacha bo'lishi kerak, hozirgi kundan ko'ra iliqroq. Okean tubidagi harorat hattoki 15 va 20 darajadan yuqori bo'lgan bo'lishi kerak.

Sayyora trias yoki yura davrlariga qaraganda ancha iliqroq bo'lmasligi kerak edi, ammo qutblar va Ekvator orasidagi harorat gradyenti yumshoqroq bo'lishi kerak edi. Bu silliqroq harorat gradyenti sayyoramizdagi havo oqimlarining pasayishiga olib keldi va okean oqimlarini kamaytirishga yordam berdi. Shu sababli bugungi kunga qaraganda ancha turg'un bo'lgan okeanlar ko'p edi.

Bo'r davri tugagandan so'ng o'rtacha harorat boshlandi asta-sekin tezlashayotgan sekin tushish va so'nggi million yillarda yillik o'rtacha 20 darajadan 10 darajagacha pasaygan.

Yerning 12 yoki undan ko'p ajratilgan quruqlik massasiga bo'linishiga sabab bo'lgan ta'sir endemik fauna va florani rivojlantirishni ma'qulladi. Ushbu populyatsiyalarda ular yuqori bo'r davridagi orol qit'alarida o'zlarining izolyatsiyasini shakllantirdilar va rivojlanib, er usti va dengiz hayotining biologik xilma-xilligini hosil qildilar.