O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

klif va bench 
vujudga keladi.
Klif
deb qoya jinslardan hosil bo’lgan tik qirg’oqqa (jarlikka) aytiladi. Urilma to’lqin 
baland qirg’oqlarning dengiz sathi baravaridagi qismini yemira boradi. Bu yerda to’lqin hosil 
qilgan o’yiq yoki kamgak vujudga keladi. Kamgakdan yuqoridagi tog’ jinsi vaqti-vaqti bilan 
dengizga qulab turadi. Klif mana shunday vujudga keladi.
Agar klif ancha qalin cho’kindi jinslarda g’osil bo’lsa, uni ko’pincha surilma va 
qulamalar murakkablashtiradi. Agar dengiz sathi pasaymasa, tub qirg’oqlar qulashlar natijasida 
qirg’oq to’lqini chizig’idan tobora quruqlik ichkarisiga chekinadi. Qirg’oqni tashkil etgan jinslar 
tarkibi har xil bo’lsa, urilma to’lqin yumo’oq jinslarni yemiradi. Qirg’oqdagi qat-tiq jinslar 
yemirilmay qolib, dengiz qoyalar, ustunlar, arklar va boshqa shakllar tarzida turtib kirib turadi. 
Ular 
kekurlar
deyiladi. Yumshoq-roq jinslarda botiq shakllar – qozonlar, kamgaklar, ungurlar 
hosil bo’ladi. Ungurlar karst jarayoni ta’siridagi ohaktoshli qirhoqlarda ayniqsa ko’p bo’ladi.
Urilma to’lqin hosil qilgan o’yiqdan sal qiya yuza yoki 
bench 
joyla-shadi. U guyo klif 
poydevori shaklida bo’lib, tub jinslardan va ular ustiga qulagan tosh palaxsalardan - suv usti 
qoyalarining parchalaridan tarkib topadi. Bench ham xuddi klif kabi faqat qoya jinslarda emas, 
52
V.Ettwein and M. Maslin. «Physical geography: fundamentals of the physical environment».2003, 72-b 
(mazmun-mohiyatidan foydalanildi). 
53
V.Ettwein and M. Maslin. «Physical geography: fundamentals of the physical environment». 2003, 
 
72-
75- b, (mazmun-mohiyatidan foydalanildi). 

---

51 
balki to’zimaydigan cho’kindi jinslarda ham hosil bo’ladi. Benchning eni 5 km ga, chuqurligi 40 
m ga yetishi mumkin
54
.
Tub qirg’oqning yemirilib, benchda ushlanib qolgan mahsulotlarini qirg’oq to’lqini hadeb 
ishqayverib silliqlangan xarsang, shag’al va qumga aylantiradi Ular plyaj ya’ni, qumloq qirg’oq 
hosil qiladi. Plyajlar suv ko’tarilganda suv bosadigan yerlarda joylashadi. Ulardan shiflbaxsh 
joylar sifatida foydalaniladi.
Plyaj dengiz ostida davom etib, asta-sekin suv osti qurumiga tushib ketadi. Suv osti 
qurumi ham plyajdagi kabi akkumulyativ materialdan tuzilgan, biroq suv qaytishi to’lqinlari 
yoki chekinma to’lqinlar ularni dengizga tomon surib ketadi. Dengizlarning suv osti qurumi 
tarqalgan qismi
qirg’oq bo’yi
yoki lotarial deb ataladi. Quruqlikning dengiz ta’sir etmaydigan 
qirg’oq qismi yoki klifdan yuqoridagi qismi sohil deyiladi. Demak, qirg’oq palasasi bir-biriga 
parallel uch qismdan: qirg’oq bo’yi, qirg’oq va sohildan iborat. Qirg’oqning o’zgarish sababi 
geokratik ( materiklarning ko’tarilishi yoki pasayishi) va gidrokratik (okeanlardagi suv sathining 
tebranishi) bo’lishi mumkin. Ko’pincha har ikkala omil birgalikda ta’sir etadi.
Agar quruqlik dengizga nisbatan ko’tarilsa qirg’oqda 
terrasalar
, ya’ni, suvdan ko’tarilib 
qolgan bir qancha bench yoki plyajlar hosil bo’ladi. Quruqlik nisbiy cho’ksa so’hilni suv yuvadi. 
Sohil odatda juda o’r-qir bo’lganligi sababli qirg’oqning shakli ham murakkab bo’ladi.