O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

3. Shamol va uning turlari.
Yer yuzasining bir xil isimasligi uning yuzasida suv va 
quruqlikning mavjudligi, yer usti tuzilishining bir xil emasligi o’simliklar qoplami 
xarakterining turlichaligi va boshqalar sababli yer sharida bosim xam turlicha. Yuqori bosimli 
yerlardan havo bosimi past joylarga oqadi. Yer yuzida atmosfera bosimining bir xil bo’lmasligi 
natijasida havo xarakatlanadi. Havoning gorizontal xarakatiga 
shamol
deyiladi. Ikki joy 
orasidagi havo bosimining farqi qanchalik katta bo’lsa shamol shunchalik tez va m kuchli esadi.
U m/sek, km/soat yoki ball (0-12 ball) bilan ifodalanadi. 
Shamollar. Havoning gorizontal harakatiga shamol deyiladi. Lekin havoning vertikal harakatini 
ham tabiyatda ko’zatish mumkin. Shamol tezligini anemometr asbobi yordamida o’lchash 
mumkin. Shamol tezligini m/s o’lchaymiz. 
Mahalliy shamollardan briz shamolini misol keltirish mumkin. Briz shamoli kichik ko’llar 
bo’yida yahshi esadi. Kunduzgi briz quruqlikdan dengizga, tungi briz aksincha dengizdan 
quruqlikka qarab esadi. Bunga sabab bosimning xilma-xilligidadir
81
. 
Shamolning tezligi 1sek-da necha metr yoki 1soatda necha km yoki ball bilan 0-12 
ballgacha ifodalanadi. Tezligi 11 balldan oshgan shamol ancha havfli bo’ladi. Yer yuzida 
81
Strahler, Alan H, “Introducing physical geography” .2003, 150-157 b. (mazmun-mohiyatidan 
foydalanildi) 

---

94 
bo’nday kuchli shamollar Antarktida sohillarida ko’p esadi, shamolning yillik o’rtacha tezligi 
sekundiga 22m ga sutkalik maksimal tezligi esa 90 mga yetishi mumkin. Shamolning yo’nalishi 
flyuger tezligi va kuchi animometr asboblar yordamida o’lchanadi. Shamolning yo’nalishi 
shamol esayotgan gorizont tomon nomi bilan ataladi. Tomonlarni ko’rsatish uchun rumblarga 
bo’linadi.(Rumb gorizont aylanasining 1/32 qismi) asosiy rumblar Sh, J, Shq, G’ Yer yuzida 
shamollarning xillari juda ko’p ularni xosil bo’lishiga qarab 3ta katta gruppaga bo’linadi 
1. atmosfera umumiy tsirkulyatsiyasining shamollari.
2. siklon va antitsiklon shamollari.
3. mahalliy shamollar.
1. Yer yuzasining hamma qismida temperatura va u bilan bog’liq holda havo bosimining bir 
xil bo’lmasligi atmosferaning umumiy tsirkulyatsiyasini vujudga keltiradi.
Atmosfera havosining umumiy harakati