O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

terrase,
lot. 
terra
- yer) hosil qiladi, qurilishlar uchun 
maydonlarni tekislaydi. XX asrning oxirgi o‘n yilligida 
dalalarni haydashda, qurilish va foydali qazilmalarning yuzasini 
ochish ishlarida bir yilda 4 000 km
3
miqdorida tuproq - grunt 
almashtirilgan; Yer bag‘irlaridan har yili 100 mlrd. t ga yaqin 
ma’dan, yoqilg‘i qazilmalar va qurilish materiallari qazib olingan, 
dalalarda 500 mln. t dan ortiqroq mineral o‘g‘itlar va 3 mln. t ga 
yaqin zaharli kimyoviy moddalar sepilgan, daryo oqimining 15% i 
xo‘jalik – maishiy maqsadlarda iste’mol qilingay, 8,5 mlrd. t 
shartli yonilg‘i yoqilgan, 800 mln.t har xil metallar eritilgan; 
tabiatda noma’lum bo‘lgan 60 mln. t dan ortiqroq sintetik (yun. 
sinthetikos
– birikma) materiallar ishlab chiqarilgan. BMTning 
rasmiy ma’lumotlariga ko‘ra, 1 mln.ga yaqin har xil turdagi 
mahsulotlar ishlab chiqarilgan bo‘lib, shundan 100 mingga yaqin 
turi sun’iy birikmalardir. 
Ishlab 
chiqarishda 
va 
turmushda 
foydalaniladigan 
kimyoviy birikmalarning (500 mingdan ortiqroq moddalar) tabiiy 
muhitga chiqariladi. Bu miqdor vulkanlarning otilishi va tog‘ 
jinslarining nurashi natijasida yuzaga keladigan miqdorga nisbatan 
bir necha o‘n baravar ko‘proqdir. Masalan, atmosferada uglerod 
dioksidining to‘planishi (yonilg‘ining yoqilishi natijasida) uni 
o‘simliklar, okean va dengiz suvlari, ohaktoshlar va dolomitlar 
tomonidan o‘zlashtirilishiga nisbatan tezroq sodir bo‘ladi. 
Dengizlarni neft mahsulotlari bilan ifloslanishi (har yili 5 mln.t 
dan ortiqroq tushadi) litosfera yoriqlari orqali hidrosferaga 
tushadigan 
neftdan 
ancha 
ko‘proqdir. 
Binolar 
qurilgan 
ayrim komponentlarining (lot. 
komponens
tashkil etuvchi) 
o‘zgarishini o‘rganish muammolari anchadan buyon mavjud (J. 
Marsh, V.V. Dokuchaev, A.I. Voyeykov, V.V. Alyoxin va b.). 
Insonning xo‘jalik faoliyati jarayonida shakllangan landshaftlarni 
madaniy landshaftlar deb atash rusumga kirdi. “Madaniy 
landshaft” termini hozirgi ma’noda F.Zigrayning taxminicha 
birinchi bor N. Krebs tomonidan 1923 yilda ilmiy muomalaga 
kiritilgan. 
Madaniy landshaftlarni tizimli o‘rganishga, antropogen 
geografiya poydevorining shakllanishiga taniqli rossiyalik geograf 
olim Y.G. Saushkinning madaniy landshaftlarni tadqiq qilishga 
doir ishi asos bo‘ldi, deb hisoblash mumkin. 1946 yilda chop 
etilgan maqolalaridan birida Y.G.Saushkin “madaniy landshaft-
larni o‘rganish uchun geografiyaning alohida tarmog‘i bo‘lishi 
kerak” degan g‘oyani ilgari surdi va madaniy landshaft deb “... 
tabiiy muhitning uzviy elementlari inson faoliyati tufayli 
o‘zgartirilgan landshaftni tushunmoq lozim”ligini ta’kidlaydi 
(Saushkin, 1947 ). 
Yuqorida ta’kidlanganidek, sayyoramizning deyarli barcha 
katta – kichik hududlarida tarqalgan hozirgi landshaftlar inson 
faoliyati tufayli bevosita yoki bilvosita muayyan darajada 
o‘zgartirilgan. Shu sababli hozirgi landshaftlar asosan antropogen 
landshaftlarning ozmi – ko‘pmi o‘zgartirilgan tabiiy landshaftlar 
bilan bo‘lgan hududiy birikmasidan iborat. Umuman olganda, Yer 
sharida 
ma’lum 
darajada 
o‘zgartirilmagan 
tabiiy 
landshaftlardeyarli saqlanib qolmagan, deb hisoblash mumkin. 
Chunki geografik qobiqdagi modda va energiyaning uzluksiz 
aylanma harakati tufayli inson faoliyatining ta’siri ostida 
bo‘lmagan 
Antarktida 
va 
Antarktikaning 
landshaft 
komponentlarida ham, baland tog‘ minqatalarida ham namoyon 
bo‘ladi. 
Hozirgi paytda muayyan hudud tabiatidan foydalanish 
jarayonida 
vujudga 
kelgan 
antropogen 
landshaftlarning 
mavjudligini ko‘pchilik olimlar e’tirof etishadi. Ammo 
antropogen landshaftlarning terminologik, tizimga solish va 
tasniflashga doir masalalar borasida hanuzgacha yakdillik yo‘q. 
Antropogen landshaftlar o‘zgarish darajasiga ko‘ra turli – tuman 
bo‘lgan hozirgi landshaftlarning muayyan bir turini tashkil etadi. 
21 
104 

---

hududlarning maydoni hozirgi paytda 200 mln. ga dan ortiqroqdir. 
Ekspertlarning (lot. 
ekspertus
– tajribali) baholashicha, Yer 
yuzasining 43% iga yaqini cho‘llar va chala cho‘llar tashkil etadi. 
Ta’kidlash lozimki, cho‘llarning 6,7 %i inson faoliyati tufayli 
vujudga kelgan. 
Ekstensiv (lot. 
ekstensivus
– kengaytirib chizish) 
chorvachilik va dehqonchilik rivojlana boshlagan neolit davridan 
buyon 10 ming yil davomida o‘rmonlarning maydoni 2 marta 
qisqardi. Hozirgi paytda esa sayyoramizdagi o‘rmonlarning 
maydoni har daqiqada 20 gektarga kamaymoqda. Tropik 
o‘rmonlarning maydoni esa har yili 1% ga qisqarib bormoqda. 
Insoniyat tarixi davomida 20 mln. km
2
maydonda 
tuproqlarning buzilishi va yomonlashuvi sodir bo‘lgan (ya’ni 
hozirgi paytdagi haydaladigan yerlar maydonidan (1,3 mln. km
2
) 
ko‘proq. Qurilishlar, tog‘ – kon ishlari, cho‘llashish va sho‘rlanish 
jarayonlari natijasida jahon qishloq xo‘jaligi har yili 50 – 70 ming 
km
2
maydondagi yerlarni yo‘qotmoqda.
Hozirgi paytda inson tomonidan o‘zlashtirilgan yerlar 
(sanoat, qishloq xo‘jaligi, o‘rmon mahsulotlari tayyorlanadigan, 
transport korxonalari, tog‘ – kon ishlari va b.)ning maydoni quruq-
lik yuzasining qariyb 60% ini tashkil etadi. 
Hozirgi paytda atrof muhitni sof tabiiy hodisa sifatida 
qarab bo‘lmaydi, chunki Yer yuzasi quruqlik qismining 60 % dan 
ortiqroq hududida inson faoliyati tufayli vujudga kelgan 
antropogen landshaftlar tarqalgan. 
Insonning tabiatga ta’siri dunyo aholisining tobora 
ko‘payib borishi tufayli ham kuchayib bormoqda.
Melodning boshida Yer yuzasida 200 mln. ga yaqin, 1000–
yilda 275 mln. 1650-yilda 500 mln, 1850-yilda 1,3 mlrd, 1900-
yilda 1,6 mlrd, 1960-yilda 3,0 mlrd., 1975-yilda 4,0 mlrd., 1980-
yilda 4,45 mlrd. kishi bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi paytda dunyo 
aholisining soni 6,3 mlrd. kishidan ziyodroqdir. Aholining 
ko‘payish sur’ati bundan keyin ancha sekinlashadi, ammo aholi 
nufusi ko‘payib boraveradi. 
Hozirgi paytda jamiyat va tabiat orasidagi o‘zaro modda va 
energiya almashinuvi nihoyat ulkan hajmga ega bo‘lishi tufayli 
insonning atrof muhutga ta’siri geologik kuchlar tasiri bilan 
qiyoslanishi mumkin bo‘lgan qudratli omilga aylangan.
ahamiyat berilishi lozim. Tog‘ sharoitida burilish radiusi eng 
kamida 200 m, tekislikda 400 m gacha bo‘lishi kerak.