Bog'liq tabiatdan foydalanishning geografik asoslari (1)
Tabiatdan foydalanishning geografik jihatlari. Tabiatdan
foydalanishning umumiy nazariyasini ishlab chiqish fanlararo
muammo bo‘lib, uning yechimiga tabiiy, ijtimoiy va texnikaviy
fanlar o‘z hissasini qo‘shmoqda. Ammo bu fanlar orasida
tabiatdan foydalanishni ilmiy asosda tashkil etishga majmuali
yondashadigan geografiya fanlari alohida mavqega ega. Chunki
geograflar Yer yuzasining tabiiy sharoitlari va tabiiy resurslari,
ulardan foydalanish darajasi va shakllari, tabiiy muhitning
rivojlanish qonuniyatlari to‘g‘risida ilmiy axborotga egadirlar.
Tabiiy va sotsial – iqtisodiy fanlar tutashuvida turadigan hozirgi
geografiya tabiat qonunlarini teran bilib olish uchun yetarlicha
samarali bo‘lgan metodlarga ega va bu metodlar tabiat
hodisalarining mohiyati va ularning jamiyat bilan o‘zaro
aloqalarini o‘rganish uchun muhim ahamiyatga ega. Shu sababli
azaldan va hozirgi paytda ham “tabiat-aholi-xo‘jalik” sistemasini
o‘rnadigan geografiya fanlari tabiatdan foydalanishning muhim
muammolari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarning asosi bo‘lib xizmat
qiladi. Geografiya fanlari tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil
etish va uni takomillashtirishga doir aniq tavsiyalar ishlab
chiqishga
qodir.
Geografiya
fanlari
tabiatdan
oqilona
foydalanishni atrof muhitni muhofaza qilish, uni asrash va
yaxshilash muammolari bilan birgalikda hal etish imkoniyatlarini
asoslaydi. Shu sababli geografiya tabiatdan foydalanishning
muhim muammolari bo‘yicha fanlararo tadqiqotlarning asosi
bo‘lishi lozim.
Geografiya tabiat va jamiyat orasidagi o‘zaro ta’sir va
munosabatlarni optimallashtirishning asoslarini o‘rganishdir. Zero,
tabiatdan foydalanish aynan ana shu o‘zaro ta’sir va munosabatlar
jabhasidir.
Jamiyatning tabiiy muhit bilan o‘zaro ta’siri geograflarni
barcha davrlarda qiziqtirib kelgan. Ammo o‘tmishda olimlarni
asosan muhitning insonga ta’siri muammosi qiziqtirgan bo‘lsa,
hozirgi paytda inson ta’sirining kuchayib borishiga bog‘liq holda
atrof muhitning taqdiri muammosi ko‘proq e’tibordadir. Geografik
qobiq doirasidagi tabiiy muhit geografik tadqiqotlar ob’yekti
hamdir. Tabiiy muhit kishilik jamiyati yashaydigan va inson
inson landshaftlarga tog‘-konchilik sharoitida boshqa xil,
dehqonchilik, chorvachilik, o‘rmon xo‘jaligi sharoitlarida esa
boshqacharoq ta’sir etadi. Natijada xilma–xil antropogen
landshaftlar tarkib topadi va shu sababli ularni tasniflash zaruriyati
tug‘iladi.
Antropogen landshaftlar asosiy xususiyatlarining tub tabiiy
landshaftlarning
xususiyatlariga
bog‘liqligi
antropogen
landshaftlarni tasniflashda va ularning kartalarini tuzishda birinchi
navbatda ularning tabiiy belgilarini e’tiborga olishni taqoza etadi.
Antropogen landshaftlarni tasniflashda K.A. Drozdov
(1988) taklif etgan quyidagi 5 ta qoidaga rioya qilinishi lozim:
1. Antropogen landshaftlar tasnifi har xil belgilarga
asoslanishi mumkin (xo‘jalikdagi ahamiyati, vujudga kelishi, o‘z –
o‘zini boshqara olish darajasi va boshqa mezonlarga ko‘ra).
Ammo o‘simlik va hayvonot tasnifiga ko‘ra har bir muayyan
landshaftning invarianti (ya’ni landshaftlarning tabiiy va
antropogen omillar ta’siri ostida o‘zgarishi jarayonida o‘zgarmay
qoladigan xususiyatlari)ni hisobga olish;
2. Asosiy tasnif bir vaqtning o‘zida ham antropogen, ham
tabiiy komplekslarni hisobga olib, ularni keskin ajratib
qo‘ymasligi;
3. Tasnif fatsiyalar uchun alohida, urochishelar uchun
alohida va boshqa komplekslar uchun alohida bajarilishi lozim;
4. Har bir tasnif birligini ajratishda bir vaqtning o‘zida
ikkita (ham geologik–geomorfologik, ham bioiqlimiy) belgilardan
foydalanish;
5. Fatsiyalar tasnif qilinayotganda barcha birliklarga
(bo‘lim, sinf, oila va b.) bo‘lishini belgilash kerak.
F.N.Milkov barcha antropogen landshaftlarni sinflarga
bo‘lib olishni tavsiya etadi. Bunda asosiy belgi sifatida inson
faoliyatining turi va landshaftlarda qay darajada aks etganligi
hisobga olinish lozim (2– jadval). Shu mezon va bog‘liqlik asosida
F.N.Milkov qishloq xo‘jalik landshaftlari, seliteb landshaft, sanoat
landshaftlari kabi 8 xil landshaft sinfini ajratadi.
