O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi O‘zbekiston Milliy Universiteti Tarix fakulteti

     BUXORO AMIRLIGINING TALANGAN OLTINLARI 

O'z vaqtida yozib qoldirilgan hujjatlar va tarixiy manbalardan, tarixchi olimlarimiz 

keyingi paytlarda olib borgan jiddiy tadqiqotlardan ayonki, terrorchi qizil imleriya 

bolsheviklari  Buxoro  amiri  xazinasidan tonnalab  qo‘yma  oltin  va  kumush,  million-

million  so‘mlik  oltin,  kumush  tangalar  hamda  oltin  barobar  boshqa  qimmatbaho 

boyliklarni tashib ketganlar.Jumladan, olimlarimizdan I. Yo‘ldoshev va N. Haydarovning 

«Amir Olimxon xazinasi qaerda?» maqolasida («Fan va turmush» jurnali, 1991, 10- son) 

ta'kidlanishicha,  1914  yildan  oldin  amir  xonadoniga  tegishdi  oltin,  kumush  pullar  va 

boshqa  qimmatbaho  zeb-ziynatlar  ro‘yxatini  aks  ettiruvchi  daftarlarning  o‘zi  taxminan 

bir  yarim  olchin  (bir  olchin  70  sm  ga  teng)  qalinlikda  bo‘lgan.  Mazkur  maqolada 

Turkiston  jadidlarnning  otasi  ma'rifatparvar  Mahmudxo‘ja  Behbudiy  muharrirligida 

chiqarilgan «Oyina» majallasining 1914 yilgi 25-sonida bir ko‘chirma keltiriladi. «Hozir 

Buxoro amirining tasarrufida bo‘lgan xazinaning ahchasi (oltin va ko‘mush) shu darajada 

mo‘lki,  hech  bir  davlat  xazinasida  bu  darajada  ehtiyot  saqlangan  oltin va  kumush  pul 

yombilar bo‘lmasa kerak. Buxoro amirining saroylarida saqlanayotgan oltin va kumush 

pullar bo‘yi 50 olchin, eni 20 olchin va balandligi 8 olchin bo‘lgan bir tog‘dan iboratdir. 

Bu xazinadan tashqari 3 olchin kattalikda yana bir yerto‘la xazinasi bo‘lib, u rus, Buxoro 

va  boshqa  bir  qancha  davlatlarning  oltin  pullari  bilan  to‘ldirilgan.  Amirning  oltin  va 

kumush xazinalari, unga qarashli banklarda ham saqlangan. Masalan, Chorjo‘y bekligida 

Amirning o‘n pud (160 kg), oltin va ming pud (16 tonna) dan ortiqroq kumush tangalari 

bo‘lgan.  Shu  bilan  birga,  Buxoro  amirligida  oltin  konlar  bo‘lib,  xazina  ulardan  asr 

boshida  qazib  olingan  oliy  sifatli  oltin  evaziga  to‘ldirilgan».  Endi  shu  oxirgi  jumlaga 

e'tibor  beraylik.  Maqolada  yozilishicha,  Buxoroda  haqiqatan  ham  oltin  konlar  ko‘p 

bo‘lgan. Nurota tog‘i yonbag‘irlaridagi Sintob, Zarmiton, Muruntov kabn sakkizta oltin, 

kumush konlari qadim zamonlardan buyon ma'lum bo‘lgan. Muruntovdagi oltin konidan 

esa asrimiz boshidagina emas, balki necha yuz yillar avval ham foydalanib kelingan. 

Ushbu  satrlar  muallifi  kamina  Muruntov  oltin  koni  tarixi  bilan  qiziqib,  1972  yilning 

bahorida  mashhur  geolog  olim,  akademik  I.  Hamroboevga:  «Buxoro  tillasi  Sovet 

davridagina ma'lum bo‘ldimi yoki Muruntovni ilgari ham bilisharmidi?»  - degan savol 

bilan murojaat qilganimda, u kishi: 

«Buxoroning shuhratini olamga yoygan, amirlik quvvatini oshirgan uning Muruntovdagi 

tillasi bo‘lgan. Tilla koni VIII asrda arablar bosqini davrida ham ma'lum edi. Faqat u sir 

tutilgandi.  Biz,  sovet  olimlari,  Muruntov  konini  elliginchi  yillardagina  aniqlashga 

muvaffaq bo‘ldik». 

«Buxoro amirining oltinlari» sarlavhali maqola mualliflari H. Uzoqov, S. Xolboev jiddiy 

tadqiqotlar natijasida amir qushbegi tomonidan ro‘yxatga olingan boyliklarni aniqladilar: 

«Buxoro tillasi- 1,148.380 dona, rus tillasi - 4,365.100 so‘m, yombi holidagi Gamburg 

tillasi- 1,108 pud (17 tonna 728 kg), yombi holidagi Gamburg kumushi - 2,844 pud (45 

tonna  404  kg),  rus  kumush  tangalari  -1,385  pud  (22  tonna  160  kg),  Buxoro  xazinasi  - 

---

16 

 

62,834.780 dona, Buxoro mis tangasi - 731 pud (5 tonna 50 kg), rus banki kumushi--864 

pud  (13  tonna  734  kg)  va  hokazo,  jami  34  nomdagi  qimmatbaho  narsalar  ro‘yxatga 

olingan. 

Amir  qushbegi  qayd  etgan  xazina  boyligi  taxminan  quyidagicha  baholangan:  Buxoro 

tillasi-  5  milllion  741900  so‘m,  rus  tillasi  -  4  million  378100  so‘m,  Gamburg  kumush 

yombilari- 1 million 706400 so‘m, mayda rus kumush tangalari - 346200 so‘m. Buxoro 

tangasi (15 tiyinligi)-9 million 425217 so‘m, Buxoro mis tangasi 4386 so‘m, tilla kukuni 

266592 so‘m, tilla buyumlar (20458 dona)-9 million 883214 so‘m, turk tilla lirasi - 90420 

so‘m.  Chet  el  tillalari  -  18254  so‘m,  150  karat  brilliantlar  -  1  million  730600,  qizil 

yoqutlar  -  209176  so‘m.  marvaridlar  -  9  million  500  ming  so‘m,  brilliant  uzuklar  va 

boshqalar - 230400 so‘m. Gamburg kumush yombilari 746590 so‘m, tilla parchalari-150 

ming so‘m, kumush parchalari  - 50 ming so‘m, jami 73 million 252 ming 380 so‘mni 

tashkil etadi. 

Amir  va  uning  oilalariga  tegishli  buyumlar  qiymati:  brilliantlar  -  522  ming  so‘m, 

buyumlarga qadalgan brilliantlar - 1 million 730950 so‘m, qimmatbaho toshlar - 1 million 

34140 so‘mnn tashkil etadi». 

Shuni  aytish  kerakkn,  Buxoro  amirligi  hukmdorlari:  bosh  vazir  hisoblangan  qushbegi, 

qozikalon,  rais,  xazinabonlar,  boy  savdogarlar  va  boshqa  amaldorlarning  ham  katta 

jamg‘armalari  bo‘lgan.  Mazkur  maqolada  Buxoro  amirligining  qozikaloni 

Burhoniddinning shaxsiy boyligi «tovar» ishida to‘plangan hujjatlar asosida hisoblangan, 

u quyidagicha: 

Gamburg  tillasi  yombilari  38  pud  (608  kg),  tilla  buyumlar  85  pud  (1  tonna  360  kg), 

kumush  buyumlar  -  30  pud  (1  tokna  440  kg)  kumush  yombilar-  14  pud  (224  kg), 

brilliantlar - 920 karat, kimmatli toshlar- 14 pud. Rus tilla tangalari - 86500 so‘m, chet el 

tilla tangalari - 4468 to‘plam (1 to‘plamda bir necha - 10, 20, 50, 100, hatto 1000 tanga 

ham  bo‘lishi  mumkin).  Buxoro  tillalari  286014  to‘plam,  Buxoro  tangalari-  7  million 

to‘plam,  Rus  banki  kumushlari-  128987  so‘m  (O'z  MDA,  OF  243-ish,  2-bet). 

«O'zbekiston adabiyoti va san'ati» gazetasi, 1992, 33- son. 

Bu birgina qozining jamg‘armasi, xolos. Amirlik davrida hukmron bo‘lgan katta-kichik 

amaldorlar, darbor ahlining har birida million-million oltin tanga pullari, zeb-ziynat va 

qimmatbaho  boyliklari  borligini  yozuvchi  Sadriddin  Ayniy  o‘zining  «Buxoro  inqilobi 

tarixi  uchun  materiallar»  nomli  tarixiy  asarida  mufassal  bayon  etgan.  Amir  g‘azabiga 

uchragan  barcha  katta-kichik  amaldorlarning  mol-mulklari  musodara  qilinib,  amirlik 

xazinasiga keltirilgan. 

Mazkur  maqolada  maxfiy  hujjatning  «Praviteli»  deb  nomlangan  sahifalarida  Frunze 

boshliq  bolsheviklar  bosqini  davrida  amirning  Buxorodagi  xazinasidan  Moskvaga  olib 

ketilgan  oltin,  kumush,  zeb-ziynatlar,  qimmatbaho  boyliklar  o‘n,  o‘n  uchtadan  kam 

bo‘lmagan  qizil  harbiy  vagondan  iborat  bir  necha  eshelonni  tashkil  qilganligi  qayd 

---

17 

 

etilgan.  Darhaqiqat,  faqat  Buxorogina  emas,  balki  butun  ulug‘  Turkiston  bolsheviklar 

bosqini davrida xonavayron bo‘ldi. Yurtning bebaho boyligi markazga tashib ketildi. 

Xalqimizning  sevimli,  ardoqli  farzandi  Ubaydulla  Xo‘ja  o‘g‘li  Fayzulla  Xo‘ja  (1896-

1938) Buxoroda millioner savogar oilasida dunyoga keldi. Uning savdogar otasi hamda 

amakisi Latifxo‘ja qorako‘l teri, paxta va boshqa qimmatbaho mahsulotlar bilan Rossiya 

va xorijiy mamlakatlarda savdo-sotiq ishlarini olib borgan. U o‘g‘li Fayzullaga tijorat sir-

asrorlarini o‘rgatib, Moskvada 5 yilcha (1907-1912) tahsil olishiga ko‘maklashgan. Biroq 

o‘qishni  tugatgan  yosh  Fayzulla  otasi  xohlagan  tijorat  yo‘lidan  bormay,  mehnatkash 

xalqqa  ko‘mak  beruvchi  ma'rifatparvarlik  va  isyonkorlik  yo‘lini  tanlagan.  Fayzulla 

Xo‘jaev otasi orttirgan boylikka boylik qo‘shmadi, to‘g‘rirog‘i, tijorat yo‘li bilan boylik 

orttirishga  qiziqmadi.  Fayzulla  Xo‘janing  otasi  Ubaydulla  Xo‘ja  1912  yilda  Makkaga 

hajga borishni ixtiyor etadi. U yolg‘iz o‘g‘li Fayzullani va ikki-uch mirzolarini olib, hajga 

jo‘nar ekan, barcha boyliklarini ukasi Latif Xo‘ja ihtiyoriga topshirib ketadi. Biroq bevafo 

hayot, bebaho boylik uning o‘ziga va yolg‘iz o‘g‘li Fayzulloga vafo qilmaydi. Xajga yo‘l 

olgan Ubaydulla Xo‘ja Boku orqali Batumiga yetganida jon taslim qiladi. Ota vasiyatiga 

ko‘ra,  yosh  o‘spirin  yigit  Fayzulla  Xo‘jaev  ikki-uch  mirzolari  hamkorligida  mehribon 

otasi  jasadini  yurtiga  otib  kelib,  Buxoroi  sharifga  dafn  ettiradi.  Fayzulla  Xo‘jaev  ota 

meros  boyliklarining  bir  qismini  Buxoroning  ma'rifatparvar  jadidlariga  xarj  etadi. 

Jadidlar  tomonidan  xorijga  o‘qishga  yuborilgan  yoshlarga  va  yangi  uslubdagi  jadid 

maktablari, maorif va matbuot ishlari rivojiga yaqindan moddiy ko‘mak berib boradi. 

Dovyurak inqilobchi, davlat va jamoat arbobi, komandarm, O'zSSR Xalq Komissarlari 

Sovetining  birinchi  raisi  (1925-1938),  yurt  farzandi  Fayzulla  Xo‘jaevning  otameros 

boyligi  to‘g‘risida  turli  gaplar  yuradi.  Ba'zilarning  aytishicha,  F.  Xo‘jaevning  otasi 

Ubaydulla Xo‘jadan qolgan bebaho boylikning bir qismi xorijda, Shveytsariya bankida 

saqlanar  emish.  Bu  gapda  qanchalik  haqiqat  borligi  bizga  qorong‘i.  Biroq,  Buxoro 

inqilobidan  ikki-uch  yil  ilgari,  1917  va  1918  yillarda  Buxoro  amiri  Sayid  Olimxon 

ma'murlari  tomonidan  Fayzulla  Xo‘jaev  uni  talon-toroj  qilinganligi  to‘g‘risida  adib 

Sadriddin Ayniy o‘zining «Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar» nomli asarida ancha 

batafsil ma'lumot bergan. Bu gaplarni F. Xo‘jaevham o‘z maqolalarida muxtasar yozib 

ketgan. 

Ona-Vatan  fidoyisi,  xalqimizning  sevimli  farzandi  Fayzulla  Xo‘jaev  va  uning  oilasi 

boshiga  tushgan  fojialar  to‘g‘risida  o‘quvchilar  ushbu  satrlar  muallifining  «Fayzulla 

Xo‘jaev» kitobidan («O'zbekiston» nashriyoti, 1990) batafsilroq bilib olishlari mumkin. 

Darvoqe,  mashhur  chex  adibi  Egon-Ervin  Kish  Fayzulla  Xo‘jaev  haqida:  «Hokim 

g‘animlar  Fayzulla  Xo‘jaev  boshi  evaziga  shunchalik  ko‘p  oltin  va'da  qilgan  edilarki, 

dunyodagi biror bosh bunchalik yuqori narxlanmagan edi», - deb yozgandi. 

Taniqli  yozuvchi  Dushan  Fayziy  «Bormisan,  erkinlik»  nomli maqolasida  («Guliston», 

1991,4-son) Buxoro vohasida bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan inqilob tufayli 

yurt boyligi talon-toroj qilinganligi, mehnatkash xalqning iqtisodiy ahvoli nochor holga 

---

18 

 

tushib  qolganligi  to‘g‘risida  yozadi:  «Sarkarda  Frunzening  harbiy  qismlari  shaharni 

to‘pga  tutar  ekan,  qo‘mondonning  o‘zi  Kogon  shahridagi  suv  taqsimlovchi  minora 

tepasida turib, durbin orqali Buxoroning ayanchli ahvolini, kuli ko‘kka sovurilayotgan 

shahar Arki, madrasayu machitlarni, changi osmonga chiqayotgan uy-joylarni, xalqning 

ohu  faryodini  tomosha  qilib  turardi.  Bu  qanaqa  «xaloskorlik?»  Oktyabr  inqilobining 

«ozodlik»  nurlari  deganpmiz  shumi?!  Ertasi  kuni  (1920  yil  3  sentyabr)  tongotarida 

dumiga 13 ta yuk vagoni tirkalgan parovoz Kogon temir yo‘l bekatidan Peterburgga qarab 

yo‘l oldi. Bu vagonlarda Buxoro Arkidan, amirlik xazinasidan talab olingan oltin va oltin 

buyular, tarixiy va badiiy ahamiyatga ega bo‘lgan qimmatbaho ashyolar ketayotgan edi». 

Yosh Buxoro Sho‘rolar Jumhuriyati uchun 1921 -1923 yillar har tomonlama og‘ir davr 

bo‘ldi.  Buxoroda  zo‘rlik  bilan  amalga  oshirilgan  inqilobdan,  «yangi  hur»  hayotdan 

odamlar  norozi  edilar.  V.  I.  Leninning  shogirdi,  Turkiston  fronti  qo‘mondoni  M.  V. 

Frunze  buyrug‘i  bilan  Buxoro  12  ta  samolyotdan  bombardimon  qilinib,  to‘pga  tutilib, 

vayronaga  aylantirildi,  amir  xazinasi  talandi.  Sovet  mamlakatidagi  iqtisodiy  tanglik, 

o‘lkani xarobaliklarga aylantirgan inqilob va fuqarolar urushining vayronagarchiliklari 

bu yerda ham o‘zining salbiy asoratini qoldirgan edi. Ana shunday nqtisodiy qiynnchilik 

davrida  markaz  tashabbusni  o‘z  qo‘liga  oldi,  V.  Lenin  gumashtalari  Buxoroga, 

Turkistonga  yuborildi.  Buxoroning  sobiq  amiri  Said  Olimxon  Arkni  tark  etib,  Afg‘on 

yurtiga  o‘tib  (1921  yil  fevralida)  ketganidan  keyin  amirdan  qolgan  juda  katta  xazina 

eshelonga ortilib, Moskvaga olib ketildi. Eshelonga yuklangan oltin-kumushlar, qorako‘l 

teri va qimmatbaho buyumlar, boyliklar xorijdan parovoz, vagonlar sotib olishda, xo‘jalik 

vayronaliklarini  tiklashda  qo‘l  keldi.  Markazga  tashib  ketilgan  bu  boyliklar  miqdori 

hamon sir tutilmoqda. 

Sovet  hukumati  og‘ir  kunlarni  boshidan  kechirayotgan  NEP  -  yangi  iqtisodiy  siyosat 

davrida jamoat arbobi Fayzulla Xo‘jaev tashabbusi bilan Buxorodan Toshkentga temir 

yo‘l  sostavi  yuboriladi.  Buxoro  hukmdori  amir  Olimxon  Frunze,  Kuybishev  boshliq 

bolsheviklar hujumidan qochib yurtnni tark etgandan keyin 1921 yilda amir xazinasidagi 

katta boylik ana shu eshelonda Toshkent orqali Moskvaga olib ketiladi. Bu bebaho boylik 

o‘lkadagi  xarobalik,  ocharchilikka  qarshi  kurashda  katta  yordam  beradi  (Qarang: 

Fayzulla  Xo‘jaev,  Tanlangan  asarlar,  1-jild,  «Fan»  nashriyoti,  1976,  40-bet).  Fayzulla 

Xo‘jaevning  uzoq  vaqt  Sibir  surgunlari  azobini  tortgan  yolg‘iz  qizi  Viloyat  Xo‘jaeva 

1984 yil 15 iyunda kamina bilan qilgan suhbatda hikoya qilishicha, F. Xo‘jaevning otasi 

Qosimxo‘ja o‘g‘li Ubaydulla Xo‘jadan, amakisi Latif Xo‘jadan qolgan katta boylik uning 

vorislariga vafo qilmagan. Amir Olimxon 1917 yil mart oyida jadidlar - yosh buxoroliklar 

bilan  to‘qnashuv  vaqtida  va  1918  yilda  F.  Kolesov  boshchiligidagi  bolsheviklarning 

Buxoroga  hujumi  paytida  Fayzulla  Xo‘jaevning  uyini  tintuv  qildirib,  uning  barcha 

boyliklarini amaldorlari, ruhoniylariga talon-toroj ettiradi. Amirga qarshi bosh ko‘targan 

Fayzulla  Xo‘jaevning  o‘zi  esa  quvg‘in  qilinadi.  Tarixiy  manbalarda  ko‘rsatilishicha, 

Buxoroda  Fayzulla  Xo‘jaev  oilasidan  tashqari  Muhiddin  Maqsudov,  Ubaydulla  Xo‘ja 

Qosimov, Latif Xo‘ja, Jo‘rabek Arabov, Narzullobek Yoqubov, Azizov kabi o‘nlab yirik 

---

19 

 

boy savdogarlar bo‘lgan. Ishonchli hujjatlarda (MDA--F-R, 46. 1-ro‘yxat, 122-delo, 2-

varaq)  yozilishicha, Buxoro xalq inqilobi g‘alabasidan  keyin  Fayzulla  Xo‘jaevning uyi 

amir  Said  Olimxon  ma'murlari  tomonidan  talon-toroj  qilinib,  butun  boyligi  xazinaga 

o‘tkazilgan. Otameros boyliklardan 25 pud quyma oltin, 4,8 million tilla tanga (1914 yil 

pul  hisobida),  5  pudga  yaqin  kumush  tanga,  7  million  atrofida  qarz-kredit  va  boshqa 

qimmatbaho mol-mulkni Fayzulla Xo‘jaev Sovet huqumati ixtiyoriga topshirgan. Uning 

boyliklaridan o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanib bo‘lgan bolsheviklar mulk egasi bo‘lgan 

Fayzulla Xo‘jaevning o‘zini 1938 yil 15 martda otib o‘ldirdilar. 

Inqilobdan  avval  Turkiston  general-gubernatori  Fon  Kaufman  Qo‘qon  xoni 

Xudoyorxonning  qirqta  aravadagi  xazina  boyliklarini  tortib  olib,  o‘zini  Orenburg 

turmasiga qamaganini eslang. Fayzulla Xo‘jaevning taqdiri ham shunga o‘xshash bo‘ldi. 

Buxoro  amirining  bekliklardagi,  jumladan,  Chorjo‘ydagi  maxsus  xazinalarida 

saqlanayotgan  boyliklari  inqilobning  dastlabki  kunlaridanoq  «Buxoro  jumhuriyatini 

muhofaza  qilish  komissiyasi»  ixtiyoriga  o‘tkaziladi.  Bu  komissiya  qo‘lida  to‘plangan 

oltin,  kumush,  boshqa  qimmatbaho  metall  za  toshlar  ko‘p  o‘tmay  bir  necha  vagonda 

Rossiyaga jo‘natiladi. 

Buxoro  amiri  chet  davlatlar  bilan  olib  boriladigan  savdo-sotiqdan  keladigan 

daromadlarning katta qismini ham oltin va kumush tangalarga aylantirib, o‘z xazinasiga 

to‘plagan. Masalan, amirlikda har yili o‘rtacha 2 million donagacha qorako‘l teri chet 

ellarga  sotilgan,  shu  savdodan  keladigan  daromadning  50-60  foizini  oltin  va  kumush 

tangalar tashkil etgan. 

Bundan  tashqari  asrimiz  boshida  Buxoro  amirligi  hududida  oliy  sifatli  oltin  qazib 

olinadigan maxsus konlar bo‘lib, ulardan olingan oliy sifatli oltin yombilar xazinadagi 

maxsus  sanochlarda  saqlangan.  Xo‘sh,  bu  xazinalarning  taqdiri  nima  bo‘ldi?  Ularning 

kichik bir qismi amir Said Olimxon tomonidan chet ellarga yuborib turildi. «Qutulish» 

ro‘znomasining 1920 yil 2 iyul sonida e'lon qilingan «Fuqaroning molini sovurmanglar» 

sarlavhali  maqolada  shunday  deyiladi:  «...Janobi  oliy  Hindiston  orqali  Londonga  200 

tuya qorako‘l teri yuborgan. Ushbu terilar bilan ma'lum miqdorda oltinlar, qimmatbaho 

narsalar  yuboradi.  Bu  qimmatbaho  mollar  va  oltinlarni  To‘raqul  dallol,  Qora  Mizrob 

Miroxo‘r,  Qori  Muhiddin,  Qorovulbegilar  Londonga  olib  ketadilar.  Fuqaro  molidan 

bo‘lgan bu narsalarny amir yurtidan qochirmoqda». 

Buxoro amiri o‘z xazinasidagi qimmatbaho narsalardan Mashhadga ham yuborib turgan. 

Masalan,  1920  yil  iyul  oyi  boshlarida  Said  Olimxon  bu  yerga  uch  tuya  oltin,  16  tuya 

kumush,  25  tuya  qimmatbaho  narsalarni  yuboradi.  Inqilob  arafasida  ilg‘or  mahalliy 

ziyolilar  Buxoro  xazinasining  chet  elga  yuborilishiga  qarshi  chiqqan  edilar.  Shunday 

kishilardan  biri  Abdulvohid  Munzim  «Qutulish»  ro‘znomasida  boeilgan  maqolasida: 

«Buxoroning  oltin,  kumush,  qorako‘l  terisi  va  shunga  o‘xshash  boyliklari  chetga 

chiqarilmasin»,- deya talab qiladi («Fan va turmush», 1991, 10-son, 10-11 betlar). Yurt 

---

20 

 

farzandlari  F.  Xo‘jaev,  A.  Fitrat  ham  xalq  boyligini  chetga  chiqarishga  qarshilik 

ko‘rsatadi. 

XIX  asrning  ikkinchi  yarmi  va  XX  asrning  boshlarida  Gubarevich-Radobilskiy 

«Ekonompcheskiy ocherk Buxari i Tunisa» (SPB. 1905) kitobida: «Amirlikning umumiy 

daromadi  va  xarajatlari  7  million  so‘m  bo‘lgan,  shundan  xazinaga  4  million  so‘m 

tushgan»,- deb yozadi. S. Ayniyning «Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar» kitobida 

aytilishicha, amirlikning umumiy daromadi 1912 yilda 30 million so‘mni tashkil etgan. 

Inqilobga qadar amirning 6 ming sarbozi uchun 1 million so‘m, ming nafar el navkarlari 

uchun  taxminan  yuz  ming  so‘m  mablag‘  sarflangan.  D.  N.  Logofetning  «Buxarskoe 

xanstvo pod russkim protektoratom» (SPB. 1869.) kitobida yozilishicha, daromadlar 18 

million so‘mni, xarajatlar esa, 2,5 million so‘mni tashkil etgan. Biroq Buxoroda Rossiya 

siyosiy  agentligi  to‘plagan  ma'lumotlarga  qaraganda,  1869  yilda  Buxoro  amirligi 

xazinasida  7349,5  million  so‘m  bo‘lgan.  Amir  qushbegining  ma'lumotiga  ko‘ra  esa, 

amirlikning yillik o‘rtacha daromadi 3 million 345 so‘mni tashkil etgan. Bu va boshqa 

biri  ikkinchisiga  zid  ma'lumotlardan  ayonki,  Buxoro  amirligi  xazinasining  muayyan 

hisob-kitobi  saqlanmagan.  Buxoro  hukmdorligi  xazinasidan  biror-bir  obodonchilik, 

maktab, suv chiqarish, maorif va sog‘likni saqlash ishiga mablag‘ ajratilganligi haqida 

ma'lumot  yo‘q.  O'z  davrining  ma'rifatparvar  olimi  Ahmad  Donish  Buxoroning  suvsiz 

yerlariga kanal orqali Amudaryodan suv chiqarish uchun xazinadan mablag‘ ajratishni 

taklif etganida amir unga rad javobini qilgan. Mashhur yozuvchi va olim Abdurauf Fitrat 

«Hind sayyohining qissasi»da Buxoro hududida sog‘liqni saqlash, maorif ishlari ayanchli 

ahvolda ekanligini kuyunib yozib, Buxoro hukmdori xalqning xayrli ishlariga xazinadan 

mablag‘ ajratmaganidan afsuslanadi. 

Ma'lumki,  inqilobiy  to‘ntarishdan  ilgari  chor  Rossiyasi  qaramligida  bo‘lgan  amirlik 

hududida rus banklari, savdo-sotiq tarmoqlari, Rus-Buxoro shirkatlari aktsiyadorlarining 

ta'siri  kuchli  edi.  Rossiya  hukumati  Buxoro  amirligini  iqtisodiy  tomondan  yanada 

mahkamroq  jilovlash  maqsadida  bu  yerda  qog‘oz  pul  chiqarishni  talab  qiladi.  Biroq 

Buxoroning so‘nggi hukmdori Said Olimxon ruslarning navbatdagi aldoviga uchmadi. U 

qog‘oz  pul  chiqarishga  shoshilmadi.  V.  I.  Lenin  yo‘llagan  M.  Frunze,  V.  Kuybishev 

boshliq bolsheviklar 1920 yil 2 sentyabrda Buxoroni harbiy kuch bilan bosib olib, vohada 

Sovet tuzumi barpo etganlaridan keyingina qog‘oz pullar, zayomlar chiqarildi. Buxoro 

Xalq  Qommissarlari  Sovetining  raisi  Fayzulla  Xo‘jaevning  tashabbusi  bilan  10  yilga 

(1923-1933)  mo‘ljallangan  3  million  so‘mlik  tilla  zayom  chiqarildiki,  xalq  xo‘jaligini 

rivojlantirishda, xalq farovonligini oshirishda uning ahamiyati katta bo‘ldi. 

Professor  H.  Sobirov  Buxoro  amirining  oltinlari  xususida  shularni  yozadi:  «...Buxoro 

Sho‘ro  Respublikasnning  og‘ir  ahvoliga  qaramasdan,  RSFSR  markaziy  hukumati 

buyrug‘i bilan tashib ketilgan oltinlar va boshqa boyliklar Buxoro Respublikasi ixtiyoriga 

qoldirilganda, uning 3 yil davomida ketma-ket tuzilgan davlat byudjetlari kamomadsiz 

yoki  oz  kamomadli  bo‘lishi,  maorif  va  sog‘liqni  saqlash  tadbirlarigagina  emas,  balkn 

uyg‘onayotgan  milliy  iqtisodiy  poydevorni  mustahkamlashga  keskin  ijobiy  ta'sir 

---

21 

 

ko‘rsatishi mumkin edi. Afsuski, bu mablag‘larga RSFSR hukumati egalik qilib, yosh 

respublika nmkoniyatlarini cheklab qo‘yadi». («O'zbekiston adabiyoti va san'ati», 1992, 

44-son). 

Taassufki, tarixda bunday adolatsizliklar, zo‘ravonliklar har doim salbiy iz qoldirgan. Biz 

ham Buxoro amirligining oltinlari xususida foydali mulohazalar yuritgan tadqiqotchilar 

fikriga qo‘shilgan holda aytmoqchimizki, sovet davrida keyingi 74 yil ichida markazga 

tashib  ketilgan  bebaho  oltinlar,  behisob  boyliklar  taqdiri  to‘g‘risida  ham  o‘ylashimiz 

kerakdir. Buxoro amiri Said Olimxon o‘zining «Buxoro xalqining xasratli tarixi» nomli 

(T.,  1990)  risolasida,  «Amir  Olimxon  xotiralari»  -  «Xotiraxoi  Amir  Olimxon» 

(Dushanbe, «Adib», 1992) deb nomlangan kitobchasida Buxoroning tabiiy jo‘g‘rofiyasi, 

vohaning tabiiy boyliklari xususida shularni yozadi: «Tabiiy boyliklari - oltin, kumush, 

qo‘rg‘oshin, mis, temir Buxoroda ko‘p miqdorda topiladi. Xususan. sharqiy qismlarida 1 

ma'danlar, yer moyi borki, ular to shu mahalgacha ishlab chiqarilmagan tabiiy boyliklar 

ichida teri, jun, ko‘mir, gugurt, nashatir bor. Savdo-sotiq ishida teri, jun, shoyi, gilamlar 

mamlakatning  tashqariga  chiqadigan  asosiy  mollarini  tashkil  etadi.  Buxoro  mevalari 

dunyoga mashhurdir. Buxoro otlari, xususan, qorabayir zoti 1914 yilgi urushda ahamiyat 

qozonib, yaxshiligini isbotladi. Buxoro amiri qancha minglab otlarni Rossiya davlatiga 

berdi» (Amir Said Olimxon. «Buxoro xalqining xasratli tarixi. T., «Fan», 1990. 27-bet). 

Ko‘rinib  turibdiki,  Buxoro  amiri  saltanatining  dovrug‘ini  boy  oltin,  kumush,  ma'dan 

konlari va boshqa yer osti qazilma boyliklari taratgan. 

Buxoro  Sozet  Jumhuriyati  1920  yil  2  sentyabr  inqilobidan  keyin  ilm-fanga,  maorif, 

yoshlarni  o‘qitishga  jiddiy  e'tibor  berdi.  Buxoroning  iste'dodli  siymolari  Fayzulla 

Xo‘jaev,  Abdurauf  Fitrat,  Sadriddin  Ayniy,  Abdulzohid  Munzim  (Burxonov),  Qori 

yo‘ldosh Po‘latovlar buxorolik va turkistonlik yoshlarning Turkiya, Germaniyaga borib 

o‘qishlariga  alohida  ahamiyat  beradilar.  Fayzulla  Xo‘jaev,  Abdulvohid  Munzim  va 

Abdurauf  Fitrat  tashabbusi  bilan  50  dan  ortiq  buxorolix  yosh  1921  yilda  Olmoniyaga 

o‘qishga yuboriladi. Buxoro hukumati ularning 9-10 yillik o‘qish xarajatlari uchun olmon 

bankiga  oltin  hisobidan  pul  o‘tkazdiradi.  Biroq,  ming  afsuski,  1924  yilda  Buxoro 

Sho‘rolar  hukumati  tugatilgach,  buxorolik  talabalarning  Olmoniyada  Rus-Buxoro 

bankida  saqlanayotgan  puli  Moskva  ochqo‘zlari  tomonidan  tortib  olinadi.  Moddiy 

tomondan  qiynalgan  talabalarning  bir  qismi  nochor  ahvolda  SSSRga  qaytib  keladi. 

Xorijdan  qaytgan  talabalar  «nemis  josusi»  va  «antisovet  millatchi»,  «xalq  dushmani» 

sifatida qattiq jazolanadilar. Ular surgun va qamoqlarda shahid bo‘lishadi. Buni xorijda 

yashayotgan  keksa  vatandoshlarimiz,  jumladan,  taniqli  olim  va  jamoat  arbobi  Vali 

Qayumxon  shunday  hikoya  qiladi:  «1924-1925  yillarda  Moskva  elchisi  barchaning 

yurtga qaytishini buyuradi. Talabalar uchun bankka qo‘yilgan aqchalar va Buxoro tijorat 

vakolatini,  barcha  ashyo  va  sarmoyasini,  Buxoro  xukumatining  uylarini  tortib  oladi 

(«O'zbekiston  adabiyoti  va  san'ati»,  1922  iil  24  aprel).  Xalq  mulkiga  ko‘z  olaytirish, 

milliy  boyliklarni  zo‘rlik  bilan  tortib  olish  bilan  suyagi  qotgan  bolshevistik  tuzum 

---

22 

 

hukmdorlari turli bahona va bo‘htonlar bilan qanchadan-qancha begunoh odamlarning 

yastig‘ini quritdi. 

Amirlikning  nufuzli  amaldorlaridan  tashqari  xorijiy  o‘lkalarning  savdogarlari, 

amaldorlari,  beklar  tomonidan  amirga  qilingan  tortiqlar,  sovg‘a-salomlar  amirlikning 

tashrifot  xodimlari  tomonidan  qabul  qilinib, amir  xazinasiga  joylashtirilardi. Sadriddin 

Ayniyning  «Buxoro  inqilobi  tarixi  uchun  materiallar»  asarida  yozilishicha,  1917  yil 

martda amirga  qarshi  islohot o‘tkazish  davrida  ham  1918  yilning  bahorida  F.  Krlesov 

boshliq bosqinchi bolsheviklarning amir saltanatiga hujumi davrida ham, o‘rmonga o‘t 

ketsa, ho‘lu quruq barobar yonganidek, ming-minglab begunoh odamlar qoni to‘kilgan. 

Buxoro shahri va Buxoro amirligiga qarashli viloyat va tumanlarda ham mnng-minglab 

oddiy odamlar, badavlat savdogarlar, amaldor va boylar turli bahonalar bilan o‘ldirilib, 

ularning butun bor mol-mulki musodara qilingan. Fayzulla Xo‘jaevning uyi ham ayni shu 

paytda (1918-1919 yillarda) bir necha marta tintuv qilinib, barcha boyliklari olib ketilgan 

edi. 

Frunze,  Kuybishev  boshliq  bolsheviklar  Buxoroda  inqilobiy  to‘ntarish  uyushtirgan 

paytda (1920 yil kuzida) Buxoro amiri Said Olimxon oltin-kumush va boshqa boyliklarini 

o‘zi bilan chet elga olib ketganligi to‘g‘risida har xil fikrlar mavjud. Tarixchi olimlardan 

N. Yo‘ldoshev, N. Haydarov, S. Xolboevning maqolalarida ta'kidlanadiki, Amir Olimxon 

o‘zi bilan yuz aravada oltin va boshqa qimmatbaho boyliklarni olgan, shundan 25 aravasi 

G'ijduvon tumanidagi Eshonko‘prik yonida 3. Kujalo otyadi bilan bo‘lib o‘tgan jangda 

bolsheviklar  qo‘liga  o‘tadi.  Qizil  armiya  bundan  tashqari  amirlikka  qarshi  inqilobiy 

yurishlari  davomida  Nurota,  Xatirchi,  Karmana  bekliklarida  saqlanayotgan  1013  pud 

oltin  va  kumush  tangalarni,  gavhar,  yoqut  hamda  boshqa  qimmatbaho  metallarni 

musodara qiladi. 

Chor Rossiyasi davrida, inqilobdan keyingi qizil bolsheviklar imperiyasi davrida (1840-

1991) butun Turkiston mulki bosqinchilar tomonidan talon-toroj qilib kelindi. ChK, GPU, 

NKVD,  KGB  to‘plagan  ma'lumotlarga  qaraganda,  Amir  Olimxon  bolsheviklar 

hujumidan  Buxoroni  tashlab  chiqib  ketishi  paytida  xazinasidan  2000  karat  brilliant  va 

oltinni, jami 18 qop boyligini o‘zi bilan birga olib ketgan. («O'zbekiston adabiyoti va 

san'ati». 1992 yil 14 avgust). 

«Tovar» nomli ishda bir haqiqat bor, - deb yozadi «Buxoro amirligining oltinlari» nomli 

maqola  mualliflari.-  O'rta  Osiyoda  milliy  davlat  chegaralanishini  o‘tkazish  vaqti 

(1924yil)da mahalliy turkiy halq qo‘yni puch yong‘oqqa to‘ldiriladi  - amirlik mulkiga 

merosxo‘r  Buxoro  Sho‘ro  Sotsialistik  Jumhuriyati  tugatilmasdan  ancha  oldinroq,  endi 

targ‘ibot,  tashviqotishlari  boshlangan  bir  paytda  Moskvada  markaziy  sho‘ro 

hukumatining katta chinovniklari tomonidan xazina boyliklari haqida qaydnoma tuziladi, 

ushbu hujjatda Buxoro Sho‘ro Sotsialistik Jumhuriyatidan olingan oltin, kumush va har 

xil  qimmatbaho  osori-atiqalar  Davlat  xazinasi  (Gosxran)  tomonidan  quyidagilar  qabul 

---

23 

 

qilib  olingan  va  saqlangan.  Bu  yerda  jami  9  ta  qaydnomadagi  ma'lumotlar 

umumlashtnrilgan holda keltiriladi: 

1. 332-qaydnomada: oltin yombilar - 5 pudu 12 funt, jami oltin hisobida- 112233 so‘m 

36 tiyin. 

2  520-qaydnomada:  oltin  -  2  pudu  12  funt,  jami  35  ming  687  so‘m  29  tiyin,  oltin 

parchalari va oltin buyumlar - 4 pudu 15 funt, jami oltin hisobida - 46997 so‘m 16 tiyin, 

mardon - 34 funt (summasi aniq emas). 

3. 500 va 519-qaydnomalarda: kumush buyumlar - 224 pudu 01 funt, jami oltin hisobida 

- 61996 so‘m 77 tiyin. 

4.  519  va  520-qaydnomalarda:  buyumlarga  qadalgan  qimmatbaho  toshlar,  jami  oltin 

hisobida - 152831 so‘m 8 tiyin. 

5. 322-qaydnomada: rus oltin tangalari, jami 239693 so‘m 91 tiyin; Buxoro oltin tangalari 

54 ming 331 so‘m 72 tiyin. 

6. 327 va ZZ1-qaydnomalarda: Buxoro tangalari - 199 pud 39 funt (narxi ko‘rsatilmagan) 

va boshqalar, yuqoridagilarning hammasi oltin pul hisobida 3 million 168 ming 172 so‘m 

42 tiyinni tashkil etadi.- OF 243 sht, (29-bet). 

Taniqli  tarixchi  olim  Haydarbek  Bobobekovning  yozishicha,  o‘sha  qimmatchilik 

kezlarida bir pud un 95 tiyin, guruch 1 so‘m 20 tiyin, arpa 60 tiyin, uzum va turshak 3 

so‘m 80 tiyin, yong‘oq 1 so‘m 70 tiyin, pista vz nok 35 tiyin, bodom 70 tiyin, bir bosh 

semiz qo‘y 2 so‘mgacha bo‘lgan. Yuqorida sanab o‘tilgan oltin, kumush, zeb-ziynatlar 

va mislsiz boyliklarning oltin pul hisobidagi bahosini shunga qiyos qilib bilib olaverish 

mumkin.  Ularning  qadr-qimmati  o‘sha  davrdayoq  yuksak  bo‘lgan,  hozir  ham  o‘z 

qiymatini yo‘qotgan emas. Bu o‘rinda yaqinroqda Buxoro amiri xazinasiga taalluqli yana 

bir yangi ma'lumot tarqalganligini aytib o‘tish mavridi keldi. «Trud» gazetasi 1992 yil 2 

iyun sonida «Xazina topildi» sarlavhali xabar e'lon qildi. Qozog‘iston jumhuriyatining 

Almati  shahrida  chiqadigan  «Osiyo»  ro‘znomasi  amir  xazinasi  to‘g‘risida  shov-shuv 

bo‘ladigan yangilik bosib chiqardi. 

Ro‘znomaning yozishicha, Frantsiya banklaridan birida 70 yildan ko‘proq vaqtdan beri 

Buxoro  amirligining xazinasi  saqlanayotgan  ekan. Yevropada amir  xazinasiga  qiziqish 

susayish  o‘rniga  borgan  sari  kuchayib  boryapti.  Xazina  bir  qismining  taqdiri  annq: 

Afg‘onistonda  muhtojlikda  yurgan  amir  Sayid  Olimxon  1928  yilda  o‘sha  vaqtda  180 

million  oltin  frankda  baholanadigan  xazinasini  qaytarishlarini  so‘rab,  Frantsnya 

hukumatiga  murojaat  etganida  Parijdan:  «Pullar  faqat  Buxoro  xalqi  talab  etgan 

taqdirdagina  qaytariladi»,  -  degan  annq  va  qisqa  javob  oladi.  Bordi-yu,  «Osiyo» 

gazetasining  xabari  haqiqat  bo‘lsa,  unda  Buxoroning  so‘nggi  hukmdori  Said 

Olimxonning  bu  boy  oltin  xazinasi  endilikda  Buxoro  mehnatkashlariga  nasib  etmog‘i 

lozim. Shuni ham ta'kidlash lozimki, amir qushbegi tomonidan ro‘yxatga olingan oltinlar 

ichida  amirning  Frantsiya  bankiga  qo‘ygan  180  million  tilla  haqidagi  ma'lumotni 

---

24 

 

uchratmaymiz.  Ayni  vaqtda  H.  Uzoqov  va  S.  Xolboevning  Buxoro  amirining  oltinlari 

to‘g‘risidagi  maqolasida  ham  bu  to‘g‘rida  hech  narsa  deyilmaydi.  Shunday  ekan, 

amirning Frantsiya bankiga qo‘ygan oltinlari xususidagi gap-so‘zlar izlanishni, chuqur 

tadqiqotni  talab  etadi.  Yuqoridagi  bayon  yuzasidan  haqli  bir  savol  tug‘ilishi  mumkin: 

Buxoro  amirligi  shunchalik  behisob  boylikni:  oltnn,  kumush,  zeb-ziynatlar  va 

qimmatbaho mol-mulkni qaerdan to‘pladi za qaysi bir oltin konidan qazib oldi ekan? 

Gap mang‘it amirlarining so‘nggi sulolasi Said Olimxon ustida ketayotgan ekan, uning 

zamondoshlari Fayzulla Xo‘jaev, Abdurauf Fitrat, Mustafo Cho‘qay, -Sadriddin Ayniy 

va  Abdulvohid  (Manzum)  Burhonovlarning  yozishlaricha,  Said  Olimxon  ovrupocha 

savdo-sotiq  yuritishda  mohir  tadbirkor va  iqtisodchi tejamkor savdogar bo‘lgan. U  o‘z 

muzofoti boyliklarini jahon bozoriga chiqarib, eng avvalo Rossiya o‘lkalari bilan ochiq 

savdo-sotiq  ishlarini  keng  yo‘lga  qo‘ygan  ishbilarmon  va  tadbirkor  hukmdor  bo‘lgan. 

Fayzulla  Xo‘jaevning  ta'kidlashicha,  Buxoro  iqtisodiy  jihatdan  ozroq  hunarmandchilik 

ishlab  chiqarishiga  va  urushdan  (1914  yilgi  jahon  urushi)  oldingi  vaqtda  ancha 

rivojlangan savdo-sotiqqa ega bo‘lgan agrar-chorvachilik o‘lkasi edi. Buxoroda aholining 

10  foizi  savdo  (asosan  mayda  va  qisman  yarimulgurji  savdo-sotiq)  bilan  shug‘ullanib 

kelgan  bo‘lib,  yigirmaga  yaqin  paxta  tozalash  zazodining  asosiy  maqsadi  eksport 

qilinadigan paxtani tashish uchun o‘ng‘ayroq holga keltirishdan, ya'ni toylashdan iborat 

edi. 

Amirlik iqtisodiy jihatdan o‘z xo‘jalik tizimining soddaligi va ravshanligi bilan yaxshi 

ajralib turgan. Buxorodan Rossiyaga qilinadigan eksport 88 foizni, import esa 90 foizni, 

1850-1860  yillarda  30-40  ming  dona  qoraqo‘l  terini  tashkil  etgan  bo‘lsa,  1911  -  1914 

yillarda 1,5 million dona qorako‘l teri eksport qilindi. F. Xo‘jaev xo‘jalik iqtisodiyotiga 

doir maqolalarida ko‘rsatishicha, Buxoro amiri va uning amaldorlari savdo-sotiq ishlariga 

yiliga 1 million so‘mga yakin qarz berib turganlar. Bulardan tashqari, Buxoroda ishlab 

turgan  yettita  xususiy  bank  eksport-import  operatsiyalarini  yiliga  40  million  so‘mlik 

kredit bilan ta'minlab turgan (F. Xo‘jaev. Buxoro Xalq Respublikasining iqtisodiy ahvoli. 

«Buxoro turmushi» jurnali. Moskva, 1924 yil, 1-2-son, aprel-may). 

Yangi Buxoro-Kogonda 1894 yilda ochilgan davlat banki 90 million so‘mlik sarmoyaga 

ega edi. Shundan keyin to 1917 yilgi inqilobiy to‘ntarishga qadar Kogonda Rus-Osiyo 

birlashgan  banki,  Moskva  hisobidagi  Azov-Don  birlashgan  xorijiy  savdo  banki,  Rus-

Buxoro banki, O'rtoqlik, Katta Yaroslav manufaktura savdo uyi za boshqa bank va savdo-

sotiq  tarmoqlari  ishlab  turgan.  Shuningdek,  Qogonda  Shlosberg,  Potelyaxoz  Vadilni, 

Modviga  Gabenek  va  Danila,  Nikolaev  manufaktura  markazi,  savdo  uylari  aholi 

xizmatida bo‘lgan. Buxoro inqilobiga qadar Rossiyaning Buxorodagi diplomatik vakillari 

Miller,  Vvedenskiy,  Shulga  kabilar  mahalliy  boy  va  amaldorlardan  katta  pora  olib, 

million-million pullari, zeb-ziynatlarini Rus-Buxoro banklarida saqlanganlar. Yozuvchi 

S. Ayniy «Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar» nomli tarixiy asarida, «Esdaliklar» 

kitobida  Qogondagi  rus  agentligi  ish  faoliyati  to‘g‘risida  yaxshigina  ma'lumotlar 

keltirgan. Buxoro Xalq Sho‘ro Sotsialistik Jumhuriyati iqtisodiy, xo‘jalik va savdo-sotiq 

---

25 

 

ishlariga katta ahamiyat bergan. Fayzulla Xo‘jaev 1923 yildayoq o‘n yilga rejalashtirilgan 

(1923-1933)  oltin  zayom  chiqargan  edi.  Besh  foizlik  bu  zayom  20-30-yillarda  yengil 

sanoat,  xalq  xo‘jaligini  rnvojlantirishda,  mehnatkashlarning  turmush  darajasini 

yaxshilashda  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘ldi.  Fayzulla  Xo‘jaev  Buxoro  amiri  qo‘shni 

Eron,  Hindiston,  Afg‘oniston,  Angliya,  Olmoniya  mamlakatlari  bilan  keng  ravishda 

savdo-sotiq  ishlari  olib  borib,  o‘z  xazinasini  boyitganligini  shunday  ifodalaydi:  «Amir 

faqat davlat rahbari, islom dinining boshlig‘i bo‘libgina qolmasdan, shu bilan birga katta 

savdo-sanoat  mulkiga  ham  ega  edi.  U  xalq  butunlay  huquqsiz  bo‘lib  qolgan  sharoitda 

o‘zining  hokimi  mutlaqlik  mavqeidai  ommani  shafqatsiz  ezishda  keng  foydalandi. 

Vazirlar va katta amaldorlar ham bu sohada undan qolishmasdilar. 

Amir million-million so‘mlik mablag‘larni savdo sohasida temir yo‘l kompaniyalarida, 

rus va chet el firmalarining sanoat korxonalarida ishga soldi. Amir o‘z xususiy mulkini 

davlat va xazina mablag‘laridan hech qachon ajratgan emas. Mamlakatning butun boyligi 

amirning mulki, davlat xazinasi deb hisoblanar edi. U o‘zini xalqning mulkdori, doimiy 

hukmdori deb bilardi. 

Amir  o‘z  shaxsiy  maqsadlari  yo‘lida  foydalanib  kelgan  mablag‘lar  naqadar  katta 

bo‘lganligini faqat zeb-ziynatlarga, saroy xarajatlariga, rus amaldorlarini pora berib sotib 

olishga,  Rossiyadagi  podsho  xonadoniga  sovg‘a-salomlar  yuborishga  qilingan  sarf-

xarajatlarni,  shu  bilan  birga  boshqa  kirim-chiqimlarni  podsho  hukumatining  Buxoro 

hukumati  huzuridagi  amaldori  (Rossiyaning  Buxorodagi  agenti  -  M.  H.)  P. 

Vvedenskiyning biz amir arxivlaridan topgan va unchalik to‘la bo‘lmagan hisobotidagi 

quyidagi ma'lumotlar ham ko‘rsatib turibdi. Bu hisobot amirlik ag‘darilmasdan bir necha 

oy muqaddam, 1920 yilning boshida amir hukumatining talabi bilan tuzilgan edi. Mana 

shu  hisobotga  qaraganda,  Fayzulla  Xo‘jaev  yozganidek  (uch  tomlik  tanlangan 

asarlariking  1-tomi),  o‘sha  vaqtda  rus  kapitalistlarining  savdo  va  sanoat  korxonalariga 

amir tomonidan berib qo‘yilgan mablag‘lari quyidagicha bo‘lgan (aynan ko'chirma). 

Janobi oliylarining rus korxonalaridagi ishtiroki 

 

I. Naqd kapital 

1. Rus-Buxoro aktsiyasi jamiyatida: 

a) Naqd paxtaning qimmati — 4608800 so‘m. 

2. Shuning o‘zi Rus-Osiyo aktsiyasi jamiyatida — 25000000 so‘m. 

3. Shuning o‘zi Buxoro bankida — 500000 so‘m.  

4. Shuning o‘zi ip yigirish korxonalarida — 30.000000 so‘m. 

5. Shuning o‘zi temir yo‘lda— 111250 so‘m.  

Jami: 3861250 so‘m. 

 

II. Tovarlardan iborat kapital 

1. Rus-Buxoro aktsiyadorlari jamiyatida: 

a) Mavjud paxtaning qimmati — 4008000 so‘m. 

---

26 

 

b) Jun —361500 so‘m. 

7. Ik mesh— 186000 so‘m. 

g) Qorako‘l teri — 635000 so‘m. 

d) Saxtiyon — 184000 so‘m. 

e) Boshqa tovarlar va materiallar — 80000 so‘m.  

Jami: 62007500 so‘m. 

 

Janobi oliylarining yarim ulushi ishtirokida — 303750 so‘m. 

2 Rus-Osiyo paxtachilik jamiyatida: 

a) Mavjud paxta — 31180900 so‘m. 

b) Chigiti olinmagan paxta— 1144200 so‘m. 

v) Urug‘lik — 3696355 so‘m. 

g) Lint —245400 so‘m. 

d) Mato —72190 so‘m. 

e) Kop-qanor — 57:450 so‘m. 

j) Sim — 237600 so‘m. 

z) Kanop ip— 106000 so‘m.  

i) Tola— 151511 so‘m.  

k) Urug‘lik — 318820 so‘m.  

l) Materiallar — 200000 so‘m. 

Jami: 62295075 so‘m. 

Janobi oliylarining yarim ishtiroki — 3145538 so‘m. 

 

III. Umumiy yakun 

1. Naqd kapital — 38612500 so‘m. 

2. Aktsiyali ikki jamiyat. Janob oliylarining yarim ulushi ishtirokida — 

62151288 so‘m. 

 

ESLATMA: Rus-Buxoro aktsiyadorlar jamiyatn va Rus-Osiyo paxtachilik jamiyatining 

tovarlardan iborat sarmoyasi, banklarga to‘planadigan qarzlar va boshqa xarajatlar 

chiqarib tashlanmagan. Kapital uzil-kesnl ajratib olinganidagina bularni chiqarib 

tashlash mumkin. 

 

IZOHNOMA: 

1. Janobi olinlarining Buxoro bankiga qo‘ygan sarmoyasi bo‘yicha belgilangan shartga 

binoan foiz to‘lanishi lozim. 

2. Ip yigirish korxonasiga qo‘yilgan sarmoya bo‘yicha kafolatlangan 7 foiz to‘lanishi 

yoki kamida 7 foiz dividend berilishi kerak. 

3. Buxoro temir yo‘liga qo‘yiltan sarmoya bo‘yicha dividend yoki kafolatlangan foizlar 

to‘lanishi kerak. 

 

---

27 

 

Mazkur jamiyatlar va korxonalardan tashqari rezidentlikda, sobiq viloyat ozuqa 

boshqarmasida va rus banklarida ham Buxoro hukumatining sarmoyalari bor. 

1. 1910—1917 yilga qadar bo‘lgan vaqt ichida turli mansablar uchun Buxoro 

hukumatidan rezidentlikka tushgan mablag‘larning ro‘yxati ushbuga ilova qilinadi. 

Ko‘pgina hisob varaqlar bo‘yicha qaytarib berilishi kerak bo‘lgan qoldiqlar mavjud. 

2. Sobiq viloyat ozuqa boshqarmasi hisobidagi kanitallar to‘g‘risida ushbuga 

ma’lumotkoma ilova qilinadi. 

3. Buxoro sarmoyalari to‘g‘risida banklarning ro‘yxatlari ushbuga ilova qilinadi. 

 

ESLATMA: Mirzo Mustafo Mirzaxurning sarmoyalari va mulki to‘g‘risidagi 

ma’lumotlar: Mirzo Mustafoning 1918 yili taqdim etilgan hujjatlari bo‘yicha uning 

Pyatigorskdagi va boshqa joylardagi rus banklariga qo‘ygan pullari bor. 

Sobiq qushbegi Mirzo Nasrullobek tomonidan Rossiyaga yuborilgan oltin zaxirasi 

to‘g‘risida menda hech qanday ma’lumot yo‘q, Mirzo Nasrullobek davrida Buxoro 

hukumati bu mablag‘larining shirkatlari to‘g‘risida banklar bergan ma’lumotlar ushbuga 

ilova qilinadi. Bu ma’lumotlar Mirzo Nasrullobek mablag‘larining qaerga yuborib 

qo‘yilganligini yaqqol ko‘rsatib turibdi. 

 

Yirik davlat arbobi Fayzulla Xo‘jaev ayni bir paytda Buxoroning ijtimoiy-siyosiy 

tarixini yaxshi bilgan va Buxoro tarixiga doir qator asarlar yozgan mohir muarrix olim 

edi: «Buxoro hukmdori Said Olimxon banklarda va tovarlar tariqasida saqlayotgan 

mablag‘lar 100 million so‘mdan ko‘proqdir. Vaholanki, bu hali hammasi emas, — deb 

yozadi Fayzulla Xo‘jaev o‘zining «Tarixiy yubiley» asarida. — Masalan, tovarlar 

tariqasida, asosan paxta va qorako‘l tariqasida katta mablag‘lar 1919 yilda, 1920 yilning 

boshida Angliyaga yuborilganligini va amirning frantsuz banklarida saqlab qo‘ygan 

mablag‘lari borligini bilamiz. Amir qochib ketayotganida kam deganda qariyb 10—15 

million so‘mni o‘zi bilan olib ketdi». 

 

Buxoro amiri Said Olimxon saltanati davrida amirlik xazinasidagi hadsiz boyliklar, 

million-million so‘mlik oltin-kumushlar xususida Fayzulla Xo‘jaevdan tashqari 

Sadriddin Ayniy, Abdurauf Fitrat, Abdulvohid Manzum kabi siymolar ham ko‘plab 

yozganlar. Ayniqsa, S. Ayniyning «Doxunda» romanida bu davrdagi hayot ajoyib 

badiiy talqinini topgan. 

 

 

 

 

 

---

28