Ftorotan (1,1,1–triftor–2–xlor–2–brometan) CF
3
–CHClBr xloroform hidli,
og`ir, rangsiz, tez uchuvchan suyuqlik. Tibbiyotda umumiy narkoz vositasi sifatida
keng qo`llaniladi. Ftorotan xloroformga nisbatan ancha zaharsiz va narkoz tez
tarqaladi.
Vinil xlorid–CH
2
=CHCl rangsiz gaz bo`lib, –13
0
C da suyuqlikka aylanadi.
Sanoatda atsetilenga simob tuzlari ishtirokida HCl ta`sir ettirish yo`li bilan olinadi:
89
HC
CH + HCl
CH
2
=CHCl
Vinil xlorid bundan tashqari dixloretanga NaOH ta`sir ettirish yo`li bilan
ham olinadi:
CH
2
Cl–CH
2
Cl + NaOH
CH
2
=CHCl + NaCl + H
2
O
Vinil xlorid peroksidlar ishtirokida oson polimerlanadi hamda yuqori
molekulali birikma–polivinil xlorid hosil qiladi:
n C H
2
= C H
C l
(
C H
2
C H
)
C l
n
Polivinil xlorid elektroizolyatsion materiallar tayyorlashda, sun`iy charm
ishlab chiqarishda keng qo`llaniladi.
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Vyurs reaksiyasi–natriy metali yordamida galogenli hosilalardan to`yingan
uglevodorodlar olish reaksiyasi.
Grinyar reaktivi–magniy organik birikmalarni hosil qilish reaksiyasida
hosil bo`lgan moddaning efirdagi eritmasi.
Etil xlorid–C
2
H
5
Cl odatdagi sharoitda +12
0
C da qaynaydigan gaz,
sovitilganda oson bug`lanuvchan suyuqlikka aylanadi.
Yodoform–CHJ
3
och–sariq yoki sariq rangli, o`ziga xos o`tkir hidli qattiq
kristall modda, 120
0
C da suyuqlanadi.
Xloroform–CHCl
3
o`ziga xos hidli, 62
0
C da qaynaydigan rangsiz suyuqlik,
suvdan deyarli 1,5 marta og`ir, suvda amalda erimaydi, organik erituvchilarda
yaxshi eriydi.
Ftorotan (1,1,1–triftor–2–xlor–2–brometan) CF
3
–CHClBr xloroform hidli,
og`ir, rangsiz, tez uchuvchan suyuqlik.
Vinil xlorid–CH
2
=CHCl rangsiz gaz bo`lib, –13
0
C da suyuqlikka aylanadi.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. Uglevodorodlarning galogenli hosilalari qanday kimyoviy xossalarni namoyon
qiladi?
2. Etil xlorid qanday usul bilan olinadi, xalq xo`jaligi va tibbiyotda qanday
maqsadda ishlatiladi?
90
3. Yodoform qanday usul bilan olinadi, tibbiyotda qanday maqsadda ishlatiladi?
4. Xloroform qanday usul bilan olinadi, tibbiyotda qanday maqsadda ishlatiladi?
5. Ftorotan qanday usul bilan olinadi, tibbiyotda qanday maqsadda ishlatiladi?
6. Vinil xlorid qanday usul bilan olinadi, xalq xo`jaligida qanday maqsadda
ishlatiladi?
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
16–Mavzu: Spirtlarning tarkibi, klassifikatsiyasi va nomlanishi.
Reja.
1. Spirtlarning tarkibi va klassifikatsiyasini;
2. Spirtlarning izomeriyasi va nomenklaturasini.
Yangi darsning bayoni.
Spirtlar deb uglevodorodlar molekulasidagi bitta, ikkita yoki uchta vodorod
atomlari o`rnini bitta, ikkita yoki uchta gidroksil guruhi almashinishi natijasida
hosil bo`ladigan organik birikmalarga aytiladi.
91
Spirtlarni uglevodorodlar molekulasidagi bitta, ikkita yoki uchta vodorod
atomlari o`rnini gidroksil guruhlar olgan hosilalari sifatida qarash mumkin.
Spirtlar molekulasidagi gidroksil guruhlar soniga qarab bir atomli, ikki
atomli, uch atomli spirtlarga, radikalning tabiatiga qarab to`yingan va to`yinmagan
spirtlarga bo`linadi.
Bir atomli to`yingan spirtlar deb to`yingan uglevodorodlar molekulasidagi
bitta vodorod atomi o`rnini gidroksil guruhi almashinishi natijasida hosil
bo`ladigan organik birikmalarga aytiladi. Ularning xalqaro nomi alkanollar bo`lib,
ular C
n
H
2n+1
OH yoki R–OH formulalar bilan ifodalanadi.
Gomologik qatori.
CH
3
OH metil spirt, methanol
C
2
H
5
OH etil spirt, etanol
C
3
H
7
OH
propil spirt, propanol
C
4
H
9
OH
butil spirt, butanol
C
5
H
11
OH amil spirt, pentanol
C
6
H
13
OH geksil spirt, geksanol
C
7
H
15
OH geptil spirt, geptanol
C
8
H
17
OH Oktil spirt, oktanol
C
9
H
19
OH Nonil spirt, nonanol
C
10
H
21
OH detsil spirt, dekanol
Tuzilishi, izomeriyasi va nomenklatirasi. Bir atomli to`yingan spirtlar
molekulasidagi gidroksil guruhi qaysi uglerod atomiga birikkanligiga qarab spirtlar
quyidagi turlarga bo`linadi:
1. Birlamchi spirtlar–gidroksil guruhi bilan bog`langan uglerod atomiga
bitta boshqa uglerod atomi birikkan bo`ladi;
2. Ikkilamchi spirtlar–gidroksil guruhi bilan bog`langan ulerod atomiga
ikkita boshqa uglerod atomi birikkan bo`ladi;
3. Uchlamchi spirtlar–gidroksil guruhi bilan bog`langan ulerod atomiga
uchta boshqa uglerod atomi birikkan bo`ladi.
Bir atomli to`yingan spirtlarning izomeriyasi uglerod skeletining
izomeriyasiga va gidroksil guruhining molekulada joylashgan holatiga bog`liq
bo`ladi. Gomologik qatorning uchinchi a`zosi–propanoldan boshlab spirtlarda
izomerlar paydo bo`ladi:
C H
3
C H
2
C H
2
O H
C H
3
C H
O H
C H
3
92
propil spirt yoki propanol–1 izopropil spirt yoki propanol–2
Spirtlarda izomerlar soni tegishli to`yingan uglevodorodlarnikiga ko`ra
doimo ko`p bo`ladi. Masalan, butanning ukkita izomeri bor (n–butan va izobutan),
butil spirtining izomeri esa to`rtta.
C H
3
C H
2
C H
2
C H
2
O H
C H
3
C H
C H
3
C H
2
O H
1)
2)
birlamchi butil spirti birlamchi izobutil spirti
3)
C H
3
C H
O H
C H
2
C H
3
4) C H
3
C
C H
3
C H
3
O H
ikkilamchi butil spirti uchlamchi butil spirti
Ratsional nomenklatura bo`yicha bir atomli to`yingan spirtlarning nomi
radikallar nomiga spirt so`zi qo`shib hosil qilinadi. Ba`zi hollarda bir atomli
to`yingan spirtlarni nomlashda ularni eng oddiy vakil metil spirt (karbinol) hosilasi
deb qaraladi. Hamda spirtlarning nomi karbinolning metil guruhi vodorodlari
almashingan radikallar nomiga karbinol so`zi qo`shib hosil qilinadi.
Xalqaro nomenklaturaga ko`ra bir atomli to`yingan spirtlarni nomlashda
tegishli to`yingan uglevodorodlarning to`liq nomiga –ol qo`shimcha qo`shish yo`li
bilan hosil qilinadi.
Masalan:
CH
3
OH – metil spirt yoki metanol C
2
H
5
OH – etil spirt yoki etanol
Bu spirtlar gomologik qatorni hosil qiladi, chunki ular molekulalarining
tarkibi jihatidan bir–biridan gomologik farq (CH
2
=) bilan farq qiladi. Gomologik
qatorning umumiy formulasi C
n
H
2n+1
OH yoki R–OH, bunda R–uglevodorod
radikali.
Xalqaro nomenklaturaga ko`ra gidroksil guruh qaysi uglevodorod atomi
bilan bog`langanligi spirt nomidan keyin raqam bilan ko`rsatiladi, masalan:
C H
3
C H
2
C H
C H
2
C H
2
O H
C H
3
geksanol–3
Mavzuga oid tayanch iboralar.
93
Spirtlar–uglevodorodlar molekulasidagi bitta, ikkita yoki uchta vodorod
atomlari o`rnini bitta, ikkita yoki uchta gidroksil guruhi almashinishi natijasida
hosil bo`ladigan organik birikmalar.
Bir atomli to`yingan spirtlar–to`yingan uglevodorodlar molekulasidagi
bitta vodorod atomi o`rnini gidroksil guruhi almashinishi natijasida hosil
bo`ladigan organik birikmalar.
Alkanollar–bir atomli to`yingan spirtlarning xalqaro nomi.
Birlamchi spirtlar–gidroksil guruhi bilan bog`langan uglerod atomiga bitta
boshqa uglerod atomi birikkan spirtlar.
Ikkilamchi spirtlar–gidroksil guruhi bilan bog`langan ulerod atomiga
ikkita boshqa uglerod atomi birikkan spirtlar.
Uchlamchi spirtlar–gidroksil guruhi bilan bog`langan ulerod atomiga uchta
boshqa uglerod atomi birikkan spirtlar.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. Spirtlar deb qanday turdagi organik birikmalarga aytiladi, ular gidroksil guruhlar
soniga va radikal tabiatiga qarab qanday spirtlarga bo`linadi?
2. Bir atomli spirtlar deb qanday turdagi spirtlarga aytiladi, ular nechta turga
bo`linadi?
3. To`yingan bir atomli spirtlar ratsional va xalqaro nomenklatura bo`yicha qanday
nomlanadi?
4. To`yingan bir atomli spirtlar qanday usullar bilan olinadi?
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
94
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
17–Mavzu: Bir atomli spirtlarning gomologik qatori.
Oddiy va murakkab efirlarning hosil bo`lishi.
Reja.
1. Bir atomli to`yingan spirtlarning olinishini;
2. Bir atomli to`yingan spirtlarning fizik–kimyoviy xossalarini;
3. Bir atomli to`yingan spirtlarning ishlatilish sohalarini.
Yangi darsning bayoni.
Tabiatda uchrashi va olinish usullari. Bir atomli to`yingan spirtlar ichida
metanol va etanol kam miqdorda sof holatda, o`simliklardan ajratib olinadigan efir
moylarida va o`simliklar a`zolarida uchraydi. Ular oddiy va murakkab efirlar
holatida tabiatda keng tarqalgan. Bir atomli to`yingan spirtlar sanoatda quyidagi
usullar bilan olinadi:
1. Murakkab efirlarni gidroliz qilish:
C H
3
C
O
C
2
H
5
O
+
H O H
C H
3
C
O H
O
+
C
2
H
5
O H
2. To`yingan uglevodorodlarning galogenli hosilalariga ishqorlarning suvli
eritmalarini ta`sir ettirish:
C H
3
C H
B r
C H
3
+
K O H
C H
3
C H
O H
C H
3
+
K B r
3. Spirtlar (etil spirt) shakarli moddalarni achitqilar ishtirokida bijg`itish
yo`li bilan olinadi:
C
6
H
12
O
6
2C
2
H
5
OH + 2CO
2
↑
4. Neftni krekinglashda olinadigan etilenni gidratlash reaksiyasiga asoslanib
olinadi:
95
CH
2
=CH
2
+ HOH
C
2
H
5
OH
5. Spirtlar (metil spirt) CO bilan H
2
dan katalitik sintez qilish (Tq 250
0
C, P
7MPa, kat–ZnO va CuO aralashmasi) yo`li bilan olinadi:
CO + 2H
2
CH
3
OH
Fizikaviy xossalari. Bir atomli spirtlarning dastlabki vakillari (C
11
H
23
OH
gacha) oddiy sharoitda suyuqliklar, uglerod atomlarining soni 12 tadan ko`p
bo`lgan yuqori spirtlar esa qattiq moddalar. Bu faqat normal zanjirli birlamchi
spirtlarga xos bo`lib, tarmoqlangan zanjirli spirtlarga tegishli bo`lmaydi. Chunki
tarmoqlangan zanjirli spirtlarda gidroksil guruhining holati, uglerod skeletining
tarmoqlanganligi ularning fizikaviy xossalariga katta ta`sir ko`rsatadi.
Normal zanjirli spirtlar tarmoqlangan zanjirli spirtlarga nisbatan anchagina
yuqori qaynash haroratiga ega. Molekuladagi uglerod atomlari soni bir xil bo`lgan
birlamchi spirtlar ikkilamchi spirtlarga nisbatan, ikkilamchi spirtlar uchlamchi
spirtlarga nisbatan yuqori haroratda qaynaydi. Spirtlarning hammasi suvdan yengil.
Ularning molekula og`irliklari ortishi bilan suvda eruvchanligi kamayadi. Metil,
etil, propil va butil spirtlar suv bilan istalgan nisbatda aralashadi, n–butil spirtdan
boshlab ularning suvda eruvchanligi kamayib boradi, yuqori molekulali spirtlar
amalda suvda erimaydi.
Kichik molekulali spirtlar o`ziga xos «spirt» hidiga ega, o`rta spirtlar o`tkir
yoqimsiz hidga ega, yuqori molekulali spirtlar esa hidsiz moddalardir.
Kimyoviy xossalari. Bir atomli spirtlar kimyoviy reaksiyalarga ancha oson
kirishadigan moddalar hisoblanadi. Spirtlarning kimyoviy xossalarini quyidagi
guruhlarga ajratish mumkin:
I. Spirt gidroksilidagi vodorod atomining xossasi.
Spirt molekulasidagi R–O–H bog`i qutblanganligi sababli vodorod atomi
qisman musbat, kislorod atomi esa qisman manfiy zaryadlanadi. Shuning hisobiga
vodorod atomi harakatchan bo`ladi hamda metallga, radikalga va kislota qoldig`iga
oson o`rin almashadi:
R
O
H
R
O
–
+ H
+
96
1. Spirtlar ishqoriy metallar bilan ta`sirlashib alkogolyatlar hosil qiladi, hosil
bo`lgan alkogolyatlar suv ta`sirida gidrolizlanadi. Masalan:
2R–OH + 2Na
2R–ONa + H
2
↑
R–ONa + HOH
R–OH + NaOH
2. Gidroksildagi vodorod atomi radikalga almashinishi natijasida oddiy
efirlar hosil bo`ladi. Masalan:
R–OH + HO–R
R–O–R + H
2
O
3. Gidroksildagi vodorod atomi kislota qoldig`iga almashinishi natijasida
murakkab efirlar hosil bo`ladi. Masalan:
R–OH + HO–SO
2
–OH
R–O–SO
2
–OH + H
2
O
R–OH + HO–CO–R
R–O–CO–R + H
2
O
II. Spirt gidroksilining xossalari. Spirtlarning gidroksil guruhi
dissotsiyalanmaydi, ion hosil qilmaydi, shuning uchun lakmus qog`ozi rangini
o`zgartirmaydi. Biroq gidroksil guruhi ayrim reaksiyalarda harakatchan bo`ladi va
almashinish reaksiyalariga kirishadi.
R
OH
R
+
+ OH
–
1. Spirtlar vodorod galogenidlar, fosfor va oltingugurtning galogenli
hosilalari bilan reaksiyaga kirishadi. Masalan,
C
2
H
5
OH + HBr
C
2
H
5
Br + H
2
O
3C
2
H
5
OH + PBr
3
3C
2
H
5
Br + H
3
PO
3
C
2
H
5
OH + O=SCl
2
C
2
H
5
Cl + SO
2
+ HCl
2. Spirtlarning muhim xossasi–ularning degidratlanish xususiyatidir. Spirtlar
suvni tortib oluvchi moddalar, masalan konsentrlangan H
2
SO
4
bilan qizdirilganda
(>170
0
C) degidratlanadi:
CH
3
CH
2
OH
CH
2
=CH
2
+ H
2
O
3. Spirtlar suvni tortib oluvchi moddalar, masalan konsentrlangan H
2
SO
4
bilan qizdirilganda (>140
0
C) degidratlanadi va oddiy efirlar hosil qiladi:
2CH
3
CH
2
OH
C
2
H
5
O
C
2
H
5
+ H
2
O
97
III. Spirt radikalining xossalari. Spirt radikalidagi vodorod atomlari har
xil turdagi atomlar yoki atomlar guruhlari bilan almashinish reaksiyalariga
kirishadi. Radikaldagi vodorod atomlari galogenlar bilan o`rin almashganda ham
spirt, ham galogen xossaga ega bo`lgan moddalar hosil bo`ladi. Masalan, etil
spirtining galogenli hosilalari narkolan yoki avertin (CBr
3
–CH
2
–OH) narkotik
xossaga ega bo`lib, ginekologiyada va jarrohlikda keng qo`llaniladi.
CH
3
–CH
2
–OH + 3Br
2
CBr
3
–CH
2
–OH + 3HBr
IV. Spirtlarning oksidlanish reaksiyalari. 1. Spirtlarning oksidlanish
reaksiyalari kuchli oksidlovchilar (KMnO
4
, K
2
Cr
2
O
7
) yoki 300–400
0
C da
katalizatorlar (Pt, Cu) ishtirokida olib boriladi. Oksidlanish reaksiyalari
spirtlarning birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi bo`lishiga qarab turlicha amalga
oshadi.
a) Birlamchi spirtlar oksidlanganda aldegidlar hosil bo`ladi, masalan:
C H
3
O H
+
C u O
H
C
O
H
+
C u
+
H
2
O
b) Ikkilamchi spirtlar oksidlanganda ketonlar hosil bo`ladi, masalan:
C H
3
C
O H
C H
3
O H
+
C H
3
C H
O H
C H
3
( O )
C H
3
C
C H
3
O
+
H
2
O
2. Spirtlar havo kislorodida yonadi:
2CH
3
OH + 3O
2
2CO
2
+ 2H
2
O
Metil spirt CH
3
OH (metanol, karbinol, yog`och spirti)–eng oddiy bir atomli
spirt bo`lib, 65
0
C da qaynaydigan rangsiz suyuqlik. Yaxshilab tozalangan metanol
vino spirtining hidiga o`xshash hidga ega, texnik metanol esa o`ziga xos yoqimsiz
hidga ega bo`lib, kuchli zahar (ozroq ichilganda ko`zni ko`r qiladi, ko`pi–
o`ldiradi).
U erituvchi sifatida va turli xil organik sintezlarda–formaldegid, ba`zi
bo`yoqlar, fotoreaktivlar, farmatsevtika preparatlari, metilatsetat, metilalanin,
dimetilalanin, metilamin, metilxlorid, dimetilsulfat tayyorlashda ishlatiladi.
98
Etil spirt C
2
H
5
OH (etanol)–rangsiz, kuydiruvchi mazali, o`tkir hidli
suyuqlik, 78,3
0
C da qaynaydi, –114
0
C da muzlaydi. Salgina shu`lalanadigan
alanga berib yonadi. Etil spirt sintetik kauchuk olish va plastmassalar ishlab
chiqarishda, atirlar, dori–darmonlar, bo`yoqlar tayyorlashda erituvchi sifatida,
anatomik preparatlarni konservalashda, ko`plab organik moddalarni, dietil efir,
sirka kislota, tutunsiz o`q–dori va boshqalar olishda ishlatiladi. Bundan tashqari
rektifikat etil spirt aroq, konyak kabi ichimliklar, farmatsevtikada esa spirtli
nastoykalar tayyorlashda ishlatiladi. Etil spirt ozroq miqdorda kishini mast qiladi,
ko`p miqdorda iste`mol qilinsa narkozga o`xshash holatga olib keladi.
To`yinmagan bir atomli spirtlar
Vinil spirt turiga mansub bo`lgan to`yinmagan spirtlar juda beqaror
moddalar bo`lib, ular erkin holda uchramaydi. To`yinmagan spirtlar darhol
izomerlanadi hamda aldegid va ketonlarga aylanadi. Bu hodisani 1887 yilda rus
olimi Eltekov kashf etganligi uchun uning nomi bilan Eltekov qoidasi deb ataladi:
C H
2
= C H
O H
C H
3
C
H
O
Bu turdagi to`yinmagan spirtlarni ko`pincha yenollar deb ham ataladi.
Vinil spirtning oddiy va murakkab efirlari barqaror moddalar bo`lib,
sanoatda keng ko`lamda ishlatiladi. Ular birinchi marta rus olimi A. Ye. Favorskiy
tomonidan sintez qilingan.
HC≡CH + HO–R
CH
2
=CH–O–R
HC≡CH + HO–CO–CH
3
CH
2
=CH–O–CO–CH
3
Vinilatsetat–CH
2
=CH–O–CO–CH
3
73
0
C da qaynaydigan suyuqlik. U oson
polimerlanadi va polivinilatsetatga aylanadi:
n C H
2
= C H
O
C O
C H
3
(
C H
2
C H
O
C O
C H
3
)
n
Polivinilatsetat qattiq modda bo`lib, ishqoriy muhitda yoki kislotalar
ta`sirida gidrolizlanganda polivinilspirt hosil bo`ladi:
C H
2
C H
O
C O
C H
3
)
n
+
n H O H
(
+
n C H
3
C O O H
(
C H
2
C H
O H
)
n
99
Do'stlaringiz bilan baham: |