Uretan–karbamin kislota etil efiri, tibbiyotda uyqu dorisi sifatida ishlatiladi.
Mochevina–suvda yaxshi eriydigan oq kristall modda.
Ureid kislotalar–molekulasida mochevina qoldig`i karbon kislota
radikalidagi vodorod atomi bilan o`rin almashingan hosila.
Kislota ureidlari–molekulasida mochevina qoldig`i karbon kislota
karboksilidagi gidroksil guruhi bilan o`rin almashingan hosila.
Bromizoval–α–bromizovalerian kislota ureidi, tibbiyotda uyqu dorisi
sifatida ishlatiladi.
Guanidin–mochevinaning yana bir hosilasi bo`lib, kislorod atomi
iminoguruhga almashingan mochevina.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. Karbonat kislota amidlari deb qanday turdagi organik birikmalarga aytiladi, ular
qanday umumiy formula bilan ifodalanadi?
198
2. Karbamin kislota qanday formulaga ega va qanday maqsadda qo`llaniladi?
3. Mochevina qanday formulaga ega va qanday maqsadda qo`llaniladi?
4. Mochevina sanoatda qanday usul yordamida olinadi?
5. Mochevina qanday fizik–kimyoviy xossalarni namoyon qiladi?
6. Mochevinaga simob oksid ta`sir ettirilganda qanday modda hosil bo`ladi,
reaksiya tenglamasini yozing.
7. Mochevinaga vodorod xlorid ta`sir ettirilganda qanday modda hosil bo`ladi,
reaksiya tenglamasini yozing.
8. Mochevinaga natriy gipobromid ta`sir ettirilganda qanday modda hosil bo`ladi,
reaksiya tenglamasini yozing.
9. Mochevinaning qanday hosilalari tibbiyotda dori moddalari sifatida qo`llaniladi?
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
40–Mavzu: Gidroksikislotalar, ularning klassifikatsiyasi va xossalari.
Reja:
1. Gidroksikislotalar va ularning turlarini;
199
2. Gidroksikislotalarning izomeriyasi va nomenklaturasini;
3. Gidroksikislotalarning olinish usullarini.
Yangi darsning bayoni.
Karbon kislotalar radikalidagi bir yoki bir nechta vodorod atomlari o`rnini
bir yoki bir nechta gidroksil guruhlar almashinishi hisobiga hosil bo`ladigan
karbon kislotalar hosilalari gidroksikislotalar yoki oksikislotalar deb ataladi.
Ularning umumiy formulasi (HO)
n
–R–(COOH)
n
formula bilan ifodalanadi.
Oksikislotalar molekulasi tarkibidagi karboksil guruhlar soniga qarab bir asosli,
ikki asosli, uch asosli oksikislotalarga, gidroksil guruhlar soniga qarab esa bir
atomli, ikki atomli, uch atomli oksikislotalarga bo`linadi. Masalan:
CH
2
OH–COOH HOOC–CHOH–COOH
glikol kislota vino kislota
bir asosli, bir atomli oksikislota ikki asosli, bir atomli oksikislota
H O O C
C H
2
C
O H
C O O H
C H
2
C O O H
limon kislota
uch asosli, bir atomli oksikislota
Karbon kislotalar radikalidagi bitta vodorod atomi o`rnini bitta karboksil
guruhi almashinishi hisobiga hosil bo`ladigan oksikislotalar bir asosli
oksikislotalar deb ataladi. Ularning umumiy formulasi HO–R–COOH formula
bilan ifodalanadi.
Karbon kislotalar radikalidagi ikkita vodorod atomi o`rnini ikkita karboksil
guruhi almashinishi hisobiga hosil bo`ladigan oksikislotalar ikki asosli
oksikislotalar deb ataladi. Ularning umumiy formulasi (HO)
n
–R–(COOH)
2
formula bilan ifodalanadi.
Karbon kislotalar radikalidagi uchta vodorod atomi o`rnini uchta karboksil
guruhi almashinishi hisobiga hosil bo`ladigan oksikislotalar uch asosli
200
oksikislotalar deb ataladi. Ularning umumiy formulasi (HO)
n
–R–(COOH)
3
formula bilan ifodalanadi.
Nomenklaturasi va izomeriyasi. Oksikislotalar asosan trivial nomlar bilan
ataladi. Masalan, molekulasi tarkibida uchta uglerod atomi tutgan bir asosli
oksikislota CH
3
–CHOH–COOH birinchi marta sutda topilgani uchun sut kislota,
to`rtta uglerod atomi tutgan ikki asosli oksikislota HOOC–CHOH–CH
2
–COOH
birinchi marta olmada topilgani uchun olma kislota, oltita uglerod atomi tutgan
uch asosli oksikislota HOOC–CH
2
–C(OH)(COOH)–CH
2
–COOH birinchi marta
limonda topilgani uchun limon kislota, deb ataladi.
Oksikislotalarni ratsional nomenklatura bilan nomlashda karboksildan
keyingi uglerod atomlari grek harflari bilan belgilanadi, gidroksil guruhining
joylashgan o`rni ko`rsatiladi va kislota nomiga oksi– old qo`shimchasi qo`shib
nomlanadi. Masalan:
β α β α
CH
3
–CHOH–COOH HO–CH
2
–CH
2
–COOH
α–oksipropion kislota β–oksipropion kislota
Oksikislotalarni xalqaro nomenklatura bo`yicha nomlashda uglevodorod
zanjiri karboksil guruhidan boshlab raqamlar bilan belgilanadi, gidroksil tutgan
uglerod atomi raqami ko`rsatiladi, kislota nomiga oksi– old qo`shimchasi qo`shib
nomlanadi. Masalan:
3 2 1 3 2 1
CH
3
–CHOH–COOH HO–CH
2
–CH
2
–COOH
2–oksipropan kislota 3–oksipropan kislota
Oksikislotalarning izomeriyasi uglerod zanjirining izomeriyasiga hamda
molekulada gidroksil guruhining karboksil guruhiga nisbatan joylashgan o`rniga
bog`liq bo`ladi. Buni moy va izomoy kislotalar asosida olinadigan oksikislotalar
misolida yaqqol ko`rsatish mumkin:
CH
3
–CH
2
–CH
2
–COOH CH
3
–CH
2
–CHOH–COOH
moy kislota α–oksimoy kislota
CH
3
–CHOH–CH
2
–COOH HO–CH
2
–CH
2
–CHOH–COOH
201
β–oksimoy kislota γ–oksimoy kislota
C H
3
C H
C H
3
C O O H
Izomoy kislota
C H
3
C
C H
3
C O O H
O H
H O
C H
2
C H
C H
3
C O O H
α–oksiizomoy kislota β–oksiizomoy kislota
Oksimoy kislota izomerlari molekulada gidroksil guruhining joylashgan
o`rniga, oksiizomoy kislota izomerlari esa zanjirning tarmoqlanganligiga bog`liq
bo`ladi.
Ko`pchilik oksikislotalar molekulasida asimmetrik uglerod atomi borligi
tufayli ularda fazo izomeriyasining alohida bir turi optik yoki ko`zgu izomeriyasi
mavjud bo`ladi. Masalan:
H
C
OH
COOH
CH
3
HO
C
H
COOH
CH
3
sut kislota go`sht–sut kislota
D (–) sut kislota L (+) sut kislota
Olinish usullari. Sanoatda oksikislotalar biosintez yo`li bilan hamda
maxsus sintetik usullar bilan olinadi. Ular quyidagilardan iborat:
1. Monosaxaridlarni maxsus mikroorganizmlar ishtirokida bijg`itish yo`li
bilan sut kislota olinadi:
C
6
H
12
O
6
→ 2CH
3
–CHOH–COOH
2. Molekulasida kamida bitta birlamchi spirt guruhi (–CH
2
–OH) tutgan ikki
atomli spirtlarni oksidlash usuli:
H O
C H
2
C H
2
O H
-
H
2
H O
C H
2
C
O
H
O
+
H O
C H
2
C O O H
202
3. Karbon kislotalar galogenli hosilalaridagi galogen atomini gidroksil
guruhiga almashtirish usuli:
Cl–CH
2
–COOH + HOH → HO–CH
2
–COOH + HCl
4. Aldegid va ketonlarga sianid kislota ta`sir ettirish hamda hosil bo`lgan
oksinitrillarni gidrolizlash usuli:
R
C
O
H
+
H C N
R
C H
O H
C N
+
2HOH
R
C H
O H
C O O H
+
N H
3
R
C O
R
+
H C N
R
C
O H
C N
R
+
2HOH
R
C
O H
C O O H
R
+
N H
3
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Gidroksikislotalar yoki oksikislotalar–karbon kislotalar radikalidagi bir
yoki bir nechta vodorod atomlari o`rnini bir yoki bir nechta gidroksil guruhlar
almashinishi hisobiga hosil bo`ladigan karbon kislotalar hosilalari.
Bir asosli oksikislotalar–karbon kislotalar radikalidagi bitta vodorod atomi
o`rnini bitta karboksil guruhi almashinishi hisobiga hosil bo`ladigan oksikislotalar.
Ikki asosli oksikislotalar–karbon kislotalar radikalidagi ikkita vodorod
atomi o`rnini ikkita karboksil guruhi almashinishi hisobiga hosil bo`ladigan
oksikislotalar.
Uch asosli oksikislotalar–karbon kislotalar radikalidagi uchta vodorod
atomi o`rnini uchta karboksil guruhi almashinishi hisobiga hosil bo`ladigan
oksikislotalar.
Optik yoki ko`zgu izomeriyasi–ko`pchilik oksikislotalar molekulasida
asimmetrik uglerod atomi borligi tufayli uchraydigan fazoviy izomeriyaning
alohida bir turi.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. Qanday organik birikmalar oksikislotalar deb ataladi, ular karboksil guruhlar
soniga qarab qanday turdagi oksikislotalarga bo`linadi?
2. Oksikislotalar gidroksil guruhlar soniga qarab qanday turdagi oksikislotalarga
bo`linadi?
203
3. Bir asosli oksikislotalar deb ataladi qanday turdagi oksikislotalarga aytiladi?
4. Ikki asosli oksikislotalar deb ataladi qanday turdagi oksikislotalarga aytiladi?
5. Uch asosli oksikislotalar deb ataladi qanday turdagi oksikislotalarga aytiladi?
6. Bir atomli oksikislotalar deb ataladi qanday turdagi oksikislotalarga aytiladi?
7. Ikki atomli oksikislotalar deb ataladi qanday turdagi oksikislotalarga aytiladi?
8. Uch atomli oksikislotalar deb ataladi qanday turdagi oksikislotalarga aytiladi?
9. Oksikislotalar ratsional nomenklatura bo`yicha qanday nomlanadi?
10. Oksikislotalar xalqaro nomenklatura bo`yicha qanday nomlanadi?
11. Oksikislotalar molekulalarida qanday izomeriya turlari mavjud bo`ladi?
12. Oksikislotalar qanday usullar bilan olinadi?
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
41–Mavzu: Oksikislotalarga xos reaksiyalar. Laktidlar va laktonlar.
Reja:
1. Oksikislotalarning fizik –kimyoviy xossalarini;
2. Oksikislotalarga xos reaksiyalarni;
204
3. Laktidlar va laktonlar tushunchalarini.
Yangi darsning bayoni.
Fizikaviy xossalari. Bir asosli oksikislotalarning dastlabki vakillari quyuq
suyuqliklar yoki qattiq moddalar bo`lib, ular suvda yaxshi eriydi. Ikki va uch asosli
oksikislotalar qattiq kristall moddalardir. Ayrim oksikislotalar optik faol bo`ladi.
Kimyoviy xossalari. Oksikislotalar molekulasida ham karboksil, ham
gidroksil guruhlar mavjud bo`lganligi tufayli ular karbon kislotalar va spirtlarga
xos barcha kimyoviy reaksiyalarga kirishadi. Bulardan tashqari, faqat
oksikislotalar uchun xos bo`lgan reaksiyalar ham mavjuddir.
1. Karboksil guruh reaksiyalari. Oksikislotalar tegishli oddiy kislotalarga
qaraganda kuchli bo`lib, bu xususiyat gidroksil guruhning manfiy induksion effekti
(–I) bilan izohlanadi:
H
O
O
C
CH
O
H
2
Gidroksil guruhi karboksil guruhiga qancha yaqin joylashgan bo`lsa,
oksikislota shuncha kuchli bo`ladi.
Oksikislotalar karboksil guruhi hisobiga quyidagi kimyoviy reaksiyalarga
kirishadi:
a) Oksikislotalar ishqorlar bilan ta`sirlashib tuzlarni hosil qiladi:
HO–R–CO–OH + NaOH → HO–R–CO–ONa + H
2
O
b) Oksikislotalar PCl
3
, PCl
5
, SO
2
Cl kabi moddalar bilan reaksiyaga kirishib
xlorangidridlarni hosil qiladi:
3HO–R–CO–OH + PCl
3
→ 3HO–R–CO–Cl + H
3
PO
3
HO–R–CO–OH + PCl
5
→ HO–R–CO–Cl + POCl
3
+ HCl
HO–R–CO–OH + O=SCl
2
→ HO–R–CO–Cl + SO
2
+ HCl
c) Oksikislotalar spirtlar bilan o`zaro reaksiyaga kirishib murakkab efirlar
hosil qiladi:
HO–R–CO–OH + HO–C
2
H
5
→ HO–R–CO–O–C
2
H
5
+ H
2
O
d) Oksikislotalar ammiak bilan ta`sirlashib amidlar hosil qiladi:
HO–R–CO–OH + NH
3
→ HO–R–CO–NH
2
+ H
2
O
205
2. Gidroksil guruh reaksiyalari. Oksikislotalar gidroksil guruhi hisobiga
quyidagi kimyoviy xossalarni namoyon qiladi:
a) Oksikislotalar ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib alkogolyatlar hosil
qiladi:
R
C H
O H
C O O H
+
R
C H
O N a
C O O H
+
H
2
O
N a O H
b) Oksikislotalar spirtlar bilan reaksiyaga kirishib oddiy efirlar hosil qiladi:
R
C H
O H
C O O H
+
H O
R
R
C H
O
C O O H
R
+
H
2
O
c) Oksikislotalar karbon kislotalar bilan reaksiyaga kirishib murakkab efirlar
hosil qiladi:
R
C H
O H
C O O H
+
H O
C O
R
R
C H
O
C O O H
C O
R
+
H
2
O
d) Oksikislotalarning gidroksil guruhi oksidlanish reaksiyasiga kirishadi
hamda aldegidkislotalar va ketonkislotalar hosil qiladi:
H
C H O H
C O O H
+
O
-
H
2
O
C
C O O H
O
H
glikol kislota glioksal kislota (aldegidkislota)
C H
3
C H O H
C O O H
+
O
-
H
2
O
C H
3
C O
C O O H
sut kislota pirouzum kislota (ketonkislota)
3. Oksikislotalarga xos reaksiyalar. Oksikislotalar molekulasidagi
gidroksil guruhi va karboksil guruhining o`zaro ta`siri bilan bog`liq bo`lgan turli
xil kimyoviy reaksiyalarga kirishadi:
a) α–oksikislotalar suyultirilgan mineral kislotalar ishtirokida qizdirilganda
parchalanadi hamda chumoli kislota va aldegid yoki keton hosil bo`ladi:
R
C H O H
C O O H
R
C
O
H
+
H
C O O H
206
R
C
C O O H
R
O H
R
C O
R
+
H
C O O H
b) α–oksikislotalar qizdirilganda kislotaning ikki molekulasidan ikki
molekula suv ajralib chiqadi va laktidlar–olti a`zoli siklik murakkab efirlar hosil
bo`ladi:
R
C
OH
O
HO
H
C
HO
C
C
R
OH
H
O
2H
2
O
+
R
C
H
C
O
C
C
O
O
H
O
c) β–oksikislotalar qizdirilganda kislotaning bir molekulasidan bir molekula
suv ajralib chiqadi va to`yinmagan kislotalar hosil bo`ladi:
R
C H
O H
C H
2
C O O H
R
C H = C H
C O O H
+
H
2
O
d) γ–oksikislotalar qizdirilganda kislotaning bitta molekulasidagi gidroksil
va karboksil guruhlardan bir molekula suv ajralib chiqadi va laktonlar–besh va
olti a`zoli siklik birikmalar hosil bo`ladi:
HC
OH
R
CH
2
H
2
C
HO
C=O
HC
H
2
C
CH
2
C=O
O
+
H
2
O
R
γ–oksikislota γ–lakton
H
2
C
CH
2
OH
R
HO
CH
H
2
C
C=O
H
2
C
CH
2
C=O
CH
O
H
2
C
R
+
H
2
O
δ–oksikislota δ–lakton
Sut
kislota
CH
3
–CHOH–COOH
sanoatda
glyukozani
maxsus
mikroorganizmlar yordamida bijg`itish yo`li bilan olinadi:
207
C
6
H
12
O
6
→ 2CH
3
–CHOH–COOH
Sut kislota 18
0
C da suyuqlanadigan kristall modda bo`lib, kuchli
gigroskopik xususiyatga ega, ya`ni uning tarkibida doimo suv bo`ladi.
Sut kislota 80 % li sirop (Acidum lacticum) ko`rinishida kuydirish uchun
ishlatiladi. To`qimachilik va teri sanoatida uning ikki valentlik temir bilan hosil
qilgan tuzi (CH
3
–CHOH–COO)
2
Fe∙3H
2
O ishlatiladi.
Ritsinol kislota C
18
H
34
O
3
bir asosli to`yinmagan yuqori molekulali
oksikislota bo`lib, ba`zan bu kislota oksiolein kislota deb ham ataladi:
CH
3
–(CH
2
)
5
–CHOH–CH
2
–CH=CH–(CH
2
)
7
–COOH
Ritsinol kislota kanakunjut moyining triglitseridlari tarkibiga kiradi.
Tibbiyotda kanakunjut moyi (Oleum Ricini) surgi dorisi sifatida qo`llaniladi.
Vino
yoki
tartrat
kislota
(dioksiqahrabo
kislota)
ikki
asosli
oksikislotalarning vakili bo`lib, quyidagi formula bilan ifodalanadi:
HOOC–CHOH–CHOH–COOH
Vino kislota K. B. Sheele tomonidan uzum vinosi tayyorlash jarayonida
bochkalarda cho`kib qolgan cho`kma–«vino toshi» dan mineral kislotalar ta`sir
ettirish yo`li bilan ajratib olingan. Shuning uchun ham vino toshi kislotasi deb
ataladi.
KOOC–CHOH–CHOH–COOH + HCl → HOOC–CHOH–CHOH–COOH + KCl
Vino kislotasining to`rt xil izomeri mavjud, ular D (+)–vino kislota, L (–)–
vino kislota, mezovino kislota va uzum kislotalar deb nomlanadi.
H
C
COOH
OH
HO
C
H
COOH
HO
C
H
C
H
OH
COOH
COOH
H
H
C
C
OH
OH
COOH
COOH
HO
HO
C
COOH
C
COOH
H
H
(+)–vino kislota (–)–vino kislota mezovino kislota uzum kislota
D (+)–vino kislota kristall modda bo`lib, 170
0
C da suyuqlanadi, suvda va
spirtda yaxshi, efirda esa yomon eriydi.
L (–)–vino kislota ham kristall modda bo`lib, 170
0
c da suyuqlanadi, suvda
va spirtda yaxshi, efirda esa yomon eriydi.
208
Uzum kislota kristall modda bo`lib, suv biriktirib olib 204
0
C da
suyuqlanadigan kristallogidrat (2C
4
H
6
O
6
∙H
2
O) hosil qiladi, optik faol vino
kislotalarga nisbatan suvda yomon eriydi.
Mezovino kislota kristall modda bo`lib, 140
0
C da suyuqlanadi, suv
biriktirib olib kristallogidrat (C
4
H
6
O
6
∙H
2
O) hosil qiladi.
Vino kislota quyidagi kimyoviy xossalarni namoyon qiladi:
1. Vino kislota eritmasiga ozroq KOH eritmasi qo`shilsa, suvda yomon
eriydigan nordon tuz kristallari hosil bo`ladi;
HOOC–(CHOH)
2
–COOH + KOH → KOOC–(CHOH)
2
–COOH + H
2
O
Hosil bo`lgan cho`kmaga NaOH eritmasi qo`shilsa, suvda yaxshi eriydigan
o`rta tuz hosil bo`ladi;
KOOC–(CHOH)
2
–COOH + NaOH → KOOC–(CHOH)
2
–COONa + H
2
O
Hosil bo`lgan o`rta tuz to`rt molekula suv bilan kristallogidrat hosil qiladi va
Do'stlaringiz bilan baham: |