O`zbekiston Respublikasi Oliy va O`rta Maxsus Ta`lim Vazirligi O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni Saqlash Vazirligi Sobir Rahimov Tibbiyot Kolleji «Kimyo–Biologiya»

3.  Spirt  gidroksillarining  reaksiyalari.  a)  Monosaxaridlar  tarkibida  bir 
nechta  gidroksil  guruhlar  borligi  tufayli  mis  (II)  gidroksidning  havorang 
cho`kmasini eritadi va ko`k rangli eritma–mis saxarat hosil bo`ladi: 
C H
2
O H
C H O H
C H O H
C H O H
C H O H
C
O
H
+
C u(O H )
2
 
+
H
O
C H
2
O H
C H O H
C H O H
C H O
C H O
C
C u
2 H
2
O
 
 
b) Monosaxaridlarning spirt guruhlari vodorod atomi uglevodorod radikaliga 
almashinishi natijasida oddiy efir turidagi birikmalar hosil bo`ladi: 
C H
2
O H
(C H O H )
4
C
O
H
C H
3
O H
+
C H
3
O
C H
2
(C H O H )
4
C
O
H
-
H
2
O
 
  
c)  Monosaxaridlarning  spirt  guruhlari  vodorod  atomi  kislota  qoldig`iga 
almashinishi natijasida murakkab efirlar hosil bo`ladi: 

 
274 
C H
2
O H
(C H O H )
4
C
O
H
+
-
H
2
O
C H
3
C
O
O H
C H
3
C
O
C H
2
(C H O H )
4
C
O
O
H
 
 
4. Glikozidlarning hosil bo`lishi. Siklik shakldagi monosaxaridlarga quruq 
HCl  ishtirokida  spirt  ta`sir  ettirilganda,  poluatsetal  gidroksilining  vodorod  atomi 
radikalga o`rin almashadi va glikozid hosil bo`ladi. 
 
5.  Monosaxaridlarga  ishqorlarning  ta`siri.  Monosaxaridlar  ishqorlar 
ta`sirida  o`zgarishga  uchraydi,  masalan,  suyultirilgan  ishqorlar  ta`sirida  glyukoza 
D–mannoza va D–fruktozaga aylanadi. 
 
Konsentrlangan  ishqorlar  ta`sirida  monosaxaridlar  parchalanadi,  masalan, 
konsentrlangan ishqorlar eritmasida glyukoza qaynatilganda sut kislotaga aylanadi.  
 
6.  Monosaxaridlarning  bijg`ishi.  Monosaxaridlar  mikroorganizmlar  hosil 
qiladigan  fermentlar  ta`sirida  bijg`iydi.  Bijg`ish  murakkab  jarayon  bo`lib,  hosil 
bo`ladigan mahsulotlar nomiga qarab bir necha turga bo`linadi: 
 
a) Spirtli bijg`ish–etil spirti hosil bo`ladigan bijg`ish jarayoni: 
C
6
H
12
O
6
 → 2C
2
H
5
OH + 2CO
2
↑ 
b) Sut kislotali bijg`ish–sut kislota hosil bo`ladigan bijg`ish jarayoni: 
C
6
H
12
O
6
 → 2CH
3
–CHOH–COOH  
c) Moy kislotali bijg`ish–moy kislota hosil bo`ladigan bijg`ish jarayoni: 
C
6
H
12
O
6
 → C
3
H
7
–COOH + 2CO
2
↑ + 2H
2
↑  
d) Limon kislotali bijg`ish–limon kislota hosil bo`ladigan bijg`ish jarayoni: 
C
6
H
1 2
O
6
+
3(O)
H O O C
C H
2
C
O H
C O O H
C H
2
C O O H
+
2 H
2
O
 
Pentozalar  C
5
H
10
O
5
  tabiatda  pentozan  polisaxaridlari  (C
5
H
8
O
4
)
n
,  o`simlik 
va  daraxt  yelimi  tarkibida  uchraydi.  Pentozanlar  yog`ochda  (10–15  %),  xashakda 
va  urug`lar  qobig`ida  mavjud  bo`ladi.  Sanoatda  pentozalar  pentozanlarni 
suyultirilgan mineral kislotalar ishtorikida gidroliz qilish yo`li bilan olinadi: 
(C
5
H
8
O
4
)
n
 + nHOH → nC
5
H
10
O
5
 

 
275 
 
Pentozalar  monosaxaridlarga  xos  barcha  kimyoviy  reaksiyalarni  namoyon 
qiladi,  biroq  ular  mikroorganizmlar  ta`siriga  chidamli  bo`lib  bijg`imaydi. 
Pentozalar uchun xususiy reaksiyalardan biri furfurol hosil bo`lish reaksiyasidir: 
C H
2
O H
(C H O H )
3
C
O
H
O
C
O
H
+
3 H
2
O
 
Pentozalarga arabinoza, ksiloza, riboza va dezoksiriboza misol bo`ladi. 
 
L–arabinoza shirin ta`mli, 160 
0
C da suyuqlanadigan kristall modda bo`lib, 
gummiarabik  yoki  olcha  yelimi  tarkibiga  kiradi.  Sanoatda  gummiarabikni 
kislotalar  ishtirokida  gidroliz  qilish  yo`li  bilan  olinadi.  Boshqa  monosaxaridlar 
kabi eritmada ochiq va siklik shaklda bo`ladi hamda suvli eritmasining solishtirma 
buruvchanligi [α]
D
 +105,5 
0
. 
C
O H
H
C
O H
H
C
H
O H
C H
2
O H
C
O
H
C
C
C
C
H
O H
H
O H
H
H O H
2
C
H
O H
O
 
 
D–ksiloza (yog`och shakari) shirin ta`mli, 143 
0
C da suyuqlanadigan kristall 
modda  bo`lib,  sanoatda  yog`och,  poxol,  bug`doy  somoni,  kungaboqar  po`chog`i 
tarkibidagi pentozanlar (ksilanlar) ni gidroliz qilish yo`li bilan olinadi. 
C
H
O H
C
H
O H
C
H
O H
C H
2
O H
C
O
H
C
C
C
C
H
O H
H
O H
H
H O H
2
C
H
O H
O
 
 
D–riboza  va  D–dezoksiriboza  qoldiqlari  oqsil  yadrosi  (nukleoproteidlar), 
nuklein  kislotalar  va  boshqa  ba`zi  bir  g`oyat  katta  biologik  ahamiyatga  ega 
moddalar tarkibiga kiradi. 
C
H
O H
C
O H
H
C
H
O H
C H
2
O H
C
O
H
C
C
C
C
H
O H
H
O H
H
H O H
2
C
H
O H
O
 
 
Geksozalar  C
6
H
12
O
6
  ichida  eng  muhimlari  glyukoza,  galaktoza,  mannoza, 
fruktoza, askorbin kislota kabi birikmalar hisoblanadi.  

 
276 
D–glyukoza  (uzum  shakari)  shirin  ta`mli,  146 
0
C  da  suyuqlanadigan  oq 
kristall modda bo`lib, suvda yaxshi eriydi. Glyukoza tabiatda keng tarqalgan, erkin 
holda  pishgan  mevalar,  uzum  sharbati,  asal,  o`simlik  va  hayvon  organizmlarida 
uchraydi, odam qonida 0,08–0,11 % miqdorda glyukoza bo`ladi. Qand kasali bilan 
og`rigan  odam  qoni  va  siydigida  glyukoza  miqdori  me`yordan  ortib  ketadi. 
Birikmalar  holida  esa  tabiiy  polisaxaridlar:  saxaroza, laktoza, kraxmal,  sellyuloza 
tarkibida uchraydi. 
Sanoatda  kraxmalni  mineral  kislotalar  ishtirokida  gidroliz  qilish  usuli  bilan 
olinadi, masalan: 
(C
6
H
10
O
5
)
n
 + nHOH → nC
6
H
12
O
6
 
Suvsiz glyukoza bir molekula suv bilan kristallanadi. Yangi tayyorlangan α–
glyukoza eritmasining  solishtirma  buruvchanligi  [α]
D
  +113 
0
  ga  teng  bo`lib,  vaqt 
o`tishi bilan bu qiymat [α]
D
 +52,5 
0
 ga o`zgaradi. 
Glyukoza molekulasida beshta gidroksil guruhi hamda aldegid guruhi borligi 
tufayli ham aldegid, ham ko`p atomli spirt (aldegid spirt) hisoblanadi. 
C H
2
O H
C H O H
C H O H
C H O H
C H O H
C
O
H
 
Glyukoza  molekulasining  aldegid  shakli  bilan  bir  vaqtda  glyukoza 
molekulalarining  siklik  shakllari  (α–siklik  va  β–siklik)  ham  mavjud;  siklik 
shakllari  gidroksil  guruhlarning  halqa  tekisligiga  nisbatan  joylashuvi  bilan  bir–
biridan farq qiladi.  
C
O
H
C
C H
2
O H
H
O
C
H
O H
C
O H
H
C
H
O H
C
C
C
C
H
O H
H
H
O H
O H
C
H
O H
C H
2
O H
O
H
H
 
              α–glyukopiranoza                                              α–glyukofuranoza  
Kristall  holatida  glyukozaning  molekulalari  siklik  tuzilgan  bo`ladi, suvdagi 
eritmalaridan esa u bir–biriga aylanib turadigan turli shakllarda bo`ladi. 

 
277 
C H
2
O H
C
C
C
C
C
H
O H
H
O H
O H
H
H
O H
O
H
H
C
O
H
C
C H
2
O H
H
O
C
H
O H
C
O H
H
C
H
O H
 
Glyukoza  qimmatli  oziq  modda  bo`lib,  to`qimalarda  oksidlanganda 
organizmning  hayot  faoliyati  uchun  zaruriy  energiya  hosil  bo`ladi.  Oksidlanish 
reaksiyasi quyidagi umumiy tenglama bilan ifodalanadi: 
C
6
H
12
O
6
 + 6O
2 
→ 6CO
2
 + 6H
2
O 
Glyukoza  tibbiyotda  dori–darmonlar  tayyorlashda,  qonni  konservalashda, 
venaga  quyish  va  boshqa  maqsadlarda,  qandolatchilikda,  ko`zgu  va  o`yinchoqlar 
ishlab chiqarishda (ularni kumushlash), gazlama va terini bo`yashda apparaturalash 
(ishlov berish) uchun qo`llaniladi. 
D–fruktoza glyukozaning izomeri bo`lib, shirin mevalar, saxaroza va asalda 
glyukoza bilan birga hamda tabiiy polisaxarid–inulin tarkibida uchraydi.  
C H
2
O H
C
C
C
C
C H
2
O H
H
O H
H
O H
O H
H
O
C
O
H
C
H
H
O
C
O H
C H
2
O H
C
H
O H
C
O
H
H
H
 
H
H
C
O
H
C
H
H
O
C
O H
C H
2
O H
C
H
O H
C
O
H
H
O
C
C
C
C
H
H
O H
O
H
C H
2
O H
H
H O
C H
2
 
                D–fruktopiranoza                                        D–fruktofuranoza  
D–fruktoza  102–104 
0
C  da  suyuqlanadigan  kristall  modda  bo`lib, 
glyukozadan  va  saxarozadan  shirinroq.  Fruktoza  molekulasida  beshta  gidroksil 
guruhi hamda keton guruhi borligi tufayli ham keton, ham ko`p atomli spirt (keton 
spirt) hisoblanadi.  
C H
2
O H
C H O H
C H O H
C H O H
C
C H
2
O H
O
 

 
278 
D–fruktoza gidroksil guruhlar borligi tufayli glyukozaga o`xshash saxaratlar 
va  murakkab  efirlar  hosil  qiladi.  Molekulasida  aldegid  guruhi  yo`qligi  uchun 
glyukozaga  nisbatan  kamroq  darajada  oksidlanadi  hamda  «kumush  ko`zgu» 
reaksiyasiga kirishmaydi. D–fruktoza glyukozaga o`xshash gidrolizlanmaydi. 
D–mannoza  tabiatda  mannon  polisaxaridlari  ko`rinishida  uchraydi. 
Mannonlar esa yong`oq po`chog`i, ayrim palma mevalari tarkibida mavjud bo`ladi. 
Yangi tayyorlangan D–mannoza eritmasi qutblanish tekisligini chapga buradi, vaqt 
o`tishi bilan solishtirma buruvchanlik [α]
D
 +14,25 
0
 ga teng bo`ladi.  
C H
2
O H
C
C
C
C
C
H
O H
H
O H
O H
H
O H
H
H
C
O
H
C
C H
2
O H
H
O
C
O H
H
C
O H
H
C
O
H
O
H
H
 
D–mannoza vodorod ishtirokida qaytarilganda D–mannit hosil bo`ladi: 
C H
2
O H
( C H O H )
4
C
O
H
+
H
2
C H
2
O H
( C H O H )
4
C H
2
O H
 
 
D–mannoza  oksidlanganda  dastlab  D–mannon  kislota,  so`ngra  D–
mannoshakar kislota hosil bo`ladi: 
C H
2
O H
(C H O H )
4
C
O
(O )
C H
2
O H
(C H O H )
4
C
O
H
+
O H
 
O H
+
O H
O
C H
2
O H
( C H O H )
4
C
( O )
O
C
( C H O H )
4
C
2
O
H O
+
H
2
O
 
 
D–mannit  shirin  ta`mli,  165–166 
0
C  da  suyuqlanadigan  kristall  modda 
bo`lib, ko`pchilik o`simliklar tarkibida uchraydi. 
 
D–galaktoza  glyukozaning  fazoviy  izomeri  bo`lib,  sut  shakari  (laktoza), 
ayrim  o`simlik  polisaxaridlari  va  glyukozidlari  tarkibida  uchraydi.  Sanoatda  D–
galaktoza tutgan birikmalarni gidrolizlab olinadi.  

 
279 
C H
2
O H
C
C
C
C
C
H
O H
O H
H
O H
H
H
O H
C
H
O
C
H
O
C
H
O H
C
O H
H
C
H
O H
O
H
H
H O
C H
2
 
 
Toza  tabiiy  D–galaktoza  165 
0
C  da  suyuqlanadigan  kristall  modda  bo`lib, 
suvda  yaxshi  eriydi.  D–galaktoza  ham  mutarotatsiyaga  uchraydi,  mutarotatsiya 
tugagandan keyingi solishtirma buruvchanligi [α]
D
 +81 
0
 ga teng bo`ladi. 
D–galaktoza vodorod ishtirokida qaytarilganda D–dulvit hosil bo`ladi: 
C H
2
O H
(C H O H )
4
C
O
H
+
H
2
C H
2
O H
(C H O H )
4
C H
2
O H
 
 
D–galaktoza  oksidlanganda  suvda  yomon  eriydigan,  optik  faol  bo`lmagan 
D–shilliq kislota hosil bo`ladi:  
C
( C H O H )
4
C
O
(O )
C H
2
O H
(C H O H )
4
C
O
H
+
O H
O
H O
3
+
H
2
O
 
Mavzuga oid tayanch iboralar. 
Uglevodlar–tabiatda  keng  tarqalgan,  tarkibi  uglerod,  vodorod  va 
kisloroddan iborat bo`lgan organik birikmalar.  
Monosaxaridlar–gidrolizga  uchramaydigan  hamda  oddiy  uglevodlarga 
ajralmaydigan uglevodlar. 
Polisaxaridlar–gidrolizga  uchraydigan  hamda  buning  natijasida  oddiy 
uglevodlar hosil qiladigan uglevodlar. 
Aldozalar–molekulasida aldegid guruhi mavjud bo`ladigan monosaxaridlar. 
Ketozalar–molekulasida keton guruhi mavjud bo`ladigan monosaxaridlar. 
Pentozalar–tarkibida beshta uglerod atomi mavjud bo`lgan monosaxaridlar. 
L–arabinoza–shirin ta`mli, 160 
0
C da suyuqlanadigan kristall modda. 
D–ksiloza–shirin ta`mli, 143 
0
C da suyuqlanadigan kristall modda. 
Geksozalar–tarkibida oltita uglerod atomi mavjud bo`lgan monosaxaridlar.  
D–glyukoza–shirin ta`mli, 146 
0
C da suyuqlanadigan oq kristall modda. 

 
280 
D–fruktoza–glyukozaning  izomeri,  102–104 
0
C  da  suyuqlanadigan  kristall 
modda. 
D–mannoza–shirin ta`mli, 165–166 
0
C da suyuqlanadigan kristall modda./ 
D–galaktoza–165 
0
C da suyuqlanadigan kristall modda bo`lib, suvda yaxshi 
eriydi.  
Takrorlash uchun savol va masalalar. 
1.  Uglevodlar  qanday  turdagi  organik  birikmalar  hisoblanadi,  qanday  umumiy 
formula bilan ifodalanadi, tabiatda qanday yo`l bilan hosil bo`ladi? 
2.  Uglevodlar  qanday  sinflarga  bo`linadi,  ularning  umumiy  formulalari  qanday 
ifodalanadi, ularga qaysi moddalar misol bo`ladi? 
3.  Monosaxaridlar  uglerod  atomlari  soni  yoki  aldegid  va  keton  guruhlar  soniga 
qarab qanday turlarga ajratiladi? 
4. Monosaxaridlar molekulasida qanday izomeriya turlari uchraydi, ularga misollar 
keltiring. 
5.  Monosaxaridlar  qanday  usullar  yordamida  olinadi,  reaksiya  tenglamalarini 
yozing. 
6. Monosaxaridlar qanday kimyoviy xossalarni namoyon qiladi? 
7.  Pentozalar  qanday  formula  bilan  ifodalanadi,  qanday  yo`l  bilan  olinadi,  ularga 
qaysi moddalar misol bo`ladi? 
8. Geksozalarga qaysi moddalar misol bo`ladi, ular qanday xossalarga ega, texnika 
va tibbiyotda qanday maqsadlar uchun ishlatiladi? 
9. Glyukoza va fruktozaning tuzilish formulasini yozing. 
10.  Glyukoza  va  fruktozaning  spirtli,  sut  kislotali,  limon  kislotali,  moy  kislotali 
bijg`ish reaksiya tenglamalarini yozing. 
Mavzuga oid adabiyotlar. 
1.  G.  P.  Xomchenko.  «Kimyo»,  Oliy  o`quv  yurtlariga  kiruvchilar  uchun. 
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.  
2.  A.  G.  Muftaxov,  H.  T.  Omonov,  R.  O.  Mirzayev.  «Umumiy  kimyo», 
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002. 

 
281 
3.  M.  M.  Abdulxayeva,  O`.  M.  Mardonov.  «Kimyo»,  Toshkent, 
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002. 
4.  A.  A.  Abdusamatov,  R.  Mirzayev,  R.  Ziyayev.  «Organik  kimyo», 
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002. 
5.  I.  M.  Primuhamedov.  «Organik  ximiya»,  Toshkent,  «Meditsina» 
nashriyoti, 1987. 
6.  S.  I.  Iskandarov,  A.  A.  Abdusamatov,  R.  A.  Shoymardonov.  «Organik 
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979. 
7.  O.  S.  Sodiqov,  O.  Y.  Yo`ldoshev,  K.  S.  Sultonov.  «Organik  ximiya», 
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971. 
 
52–Mavzu: Disaxaridlar. 
 
Reja: 
1. Oligosaxaridlar tushunchasini; 
2. Disaxaridlar, ularning olinishi, xossalari, ishlatilishini; 
3. Saxaroza, laktoza, maltoza, sellobiozalarni. 
Yangi darsning bayoni. 
 
Molekulasi  tarkibida  oltitagacha  monosaxarid  qoldig`i  mavjud  bo`lgan 
uglevodlar  shakarsimon  polisaxaridlar  yoki  oligosaxaridlar  (grekcha  «oligo»–
ko`p  bo`lmagan,  ozgina)  deb  ataladi.  Oligosaxaridlar  fizik–kimyoviy  xossalariga 
ko`ra  monosaxaridlarga  yaqin  uglevodlardir.  Masalan,  oligosaxaridlar  shirin 
ta`mli, oson kristallanadi, suvda oson eriydi, chin molekulyar eritmalar hosil qiladi. 
 
Gidrolizlanganda  hosil  bo`ladigan  monosaxaridlar  molekulasi  soniga  qarab 
oligosaxaridlar 
quyidagi 
turlarga 
bo`linadi: 
disaxaridlar, 
trisaxaridlar, 
tetrasaxaridlar, pentasaxaridlar, geksasaxaridlar. Bular ichida eng katta ahamiyatga 
ega  bo`lganlari  disaxaridlar  yoki  biozalar  bo`lib,  ularga  maltoza,  laktoza, 
saxaroza va sellobioza misol bo`ladi. 
Disaxaridlar  deb  gidrolizlanganda  har  bir  molekulasi  ikkita  monosaxarid 
molekulasiga  ajraladigan  oligosaxaridlarga  aytiladi.  Ularning  umumiy  formulasi 
C
12
H
22
O
11
 formula bilan ifodalanadi. Disaxaridlar gidrolizlanganda bir xil yoki ikki 

 
282 
xil  monosaxarid  molekulasi  hosil  bo`ladi,  masalan,  maltoza  gidrolizlanganda  ikki 
molekula D–glyukoza, saxaroza gidrolizlanganda D–glyukoza va D–fruktoza hosil 
bo`ladi. 
C
12
H
22
O
11
 + H
2
O → C
6
H
12
O
6
 + C
6
H
12
O
6
 
 
Disaxaridlar  hosil  bo`lishida  birinchi  monosaxarid  doimo  o`zining  yarim 
atsetal gidroksili, ikkinchi monosaxarid esa yarim atsetal gidroksili yoki boshqa bir 
spirt gidroksili bilan qatnashadi. 
 
Ikkala  molekula  monosaxaridlarning  yarim  atsetal  gidroksillari  qatnashishi 
natijasida  hosil  bo`ladigan  disaxaridlar  glyukozid–glyukozid  turidagi  disaxaridlar 
bo`lib,  ularning  molekulasida  aldegid  guruhiga  oson  o`ta  oladigan  yarim  atsetal 
gidroksil  guruhi  yo`q.  Shuning  uchun  ular  aldegidlarga  xos  reaksiyalarga 
kirishmaydi,  oksim  va  gidrazonlar  hosil  qilmaydi,  sianid  kislotani  biriktirib 
olmaydi.  Bunday  disaxaridlar  qaytarmaydigan  disaxaridlar  deb  atalib,  ularga 
saxaroza va tregaloza misol bo`ladi. 
 
Bitta molekula monosaxaridning yarim atsetal gidroksili, ikkinchi molekula 
monosaxaridning  spirt  gidroksili  qatnashishi  natijasida  hosil  bo`ladigan 
disaxaridlar 
glyukozid–glyukoza 
turidagi 
disaxaridlar 
bo`lib, 
ularning 
molekulasida aldegid guruhiga oson o`ta oladigan erkin glyukozid gidroksil guruhi 
mavjud  bo`ladi.  Shuning  uchun  ular  aldegidlarga  xos  reaksiyalarga  kirishadi, 
oksim  va  gidrazonlar  hosil  qiladi,  sianid  kislotani  biriktirib  oladi,  Feling 
suyuqligini  oson  qaytaradi,  «kumush  ko`zgu»  reaksiyasiga  kirishadi.  Bunday 
disaxaridlar  qaytaruvchi  disaxaridlar  deb  atalib,  ularga  maltoza,  laktoza  va 
sellobioza misol bo`ladi. 
 
Disaxaridlar  molekulasi  tarkibida  bir  nechta  ozod  spirt  gidroksili  mavjud 
bo`lganligi  sababli,  ular  ko`p  atomli  spirtlar  kabi  mis  (II)  gidroksidni  eritadi  va 
ko`k rangli eritma hosil qiladi. 
 
Saxaroza  (qamish  shakari  yoki  lavlagi  shakari)  o`simliklar  olamida  keng 
tarqalgan  uglevod  bo`lib,  qand  lavlagida  (16–20  %),  shakarqamishda  (14–20  %), 
palmada va makkajo`xorida ko`p bo`ladi. U qayin, zarang shirasi, ko`pchilik meva 
va sabzavotlarda uchraydi. 

 
283 
Saxaroza  shirin  ta`mli,  kristallogidrat  hosil  qilmaydigan  rangsiz  kristall 
modda bo`lib, 184–185 
0
C da suyuqlanadi, suvda yaxshi eriydi.  
Hozirgi vaqtda saxaroza tarkibida 20 % gacha saxaroza tutgan qand lavlagi 
va shakarqamishdan olinadi. 
Saxaroza  gidrolizlanganda  uning  bitta  molekulasidan  α–D–glyukoza 
molekulasi va  β–D–fruktoza molekulasi hosil bo`ladi: 
C
12
H
22
O
11
 + H
2
O 

 C
6
H
12
O
6
 + C
6
H
12
O
6
 
                                   saxaroza                  glyukoza    fruktoza 
Saxaroza molekulasida erkin yarim atsetal gidroksil guruhi yo`qligi sababli, 
u  qaytaruvchanlik  xossalariga  ega  emas.  Shuning  uchun  saxaroza  Feling 
suyuqligini  qaytarmaydi,  «kumush  ko`zgu»  reaksiyasini  bermaydi.  Saxaroza 
molekulasida  karbonil  guruhi  mavjud  bo`lmagani  uchun  ketonlarga  xos 
reaksiyalarni namoyon qilmaydi.  
Saxaroza  molekulasi  hosil  bo`lishida  D–glyukozaning  birinchi  uglerod 
atomidagi yarim atsetal gidroksili bilan D–fruktozaning ikkinchi uglerod atomidagi 
yarim  atsetal  gidroksilidan  bir  molekula  suv  ajralib  chiqadi,  ya`ni  glyukozid–
glyukozid bog`i hosil bo`ladi. 
Xeuoros  bo`yicha  saxarozaning  tuzilish  formulasi  quyidagicha  ifodalanadi, 
ya`ni saxaroza molekulasi siklik shakldagi glyukoza va fruktoza molekulalarining 
qoldiqlaridan  tarkib  topgan  bo`lib,  ular  bir–birlari  bilan  kislorod  atomi  orqali 
bog`langan. 
C
O
H
C
C H
2
O H
H
O
C
H
C
O H
H
C
H
O
O
C
C
C
C
H
O H
O
H
O H
O
H
H
H O
C H
2
H
H
 
2–β–D–glyukopiranozil–β–D–fruktofuranozid  
Saxarozaning  suvli  eritmasi  mutarotatsiyaga  uchramaydi  va  qutblanish 
tekisligini  o`ngga  buradi.  Suvli  eritmasini  solishtirma  buruvchanligi  [α]
D
  +66,5 
0
 
ga teng bo`ladi.  

 
284 
Saxaroza  gidrolizlanganda  teng  miqdorlarda  D–glyukoza  va  D–fruktoza 
aralashmasi  hosil  bo`ladi.  D–fruktoza  qutblanish  tekisligini  chapga  buradi, 
solishtirma  buruvchanlik  [α]
D
  –92,0 
0
  ga  teng,  D–glyukoza  esa  o`ngga  buradi, 
solishtirma  buruvchanlik  [α]
D
  +52,5 
0
  ga  teng.  Shuning  uchun  ekvimolekulyar 
miqdordagi glyukoza va fruktoza aralashmasi qutblanish tekisligini chapga buradi. 
Ammo  gidrolizga  qadar  bo`lgan  eritma  o`ngga  burar  edi.  Saxarozaning 
gidrolizlanishi  natijasida  qutblanish  tekisligining  yo`nalishi  o`zgaradi  va  bunday 
o`zgarish  saxaroza  inversiyasi  deb  ataladi.  Inversiya  jarayoni  natijasida  hosil 
bo`ladigan 
teng 
miqdordagi 
D–glyukoza 
va 
D–fruktoza 
aralashmasi 
inversiyalangan  shakar  deb  ataladi.  Asal  tabiiy  inversiyalangan  shakarga  misol 
bo`ladi,  chunki  uning  tarkibida  teng  miqdorlarda  D–glyukoza  va  D–fruktoza 
aralashmasi mavjud. 
Tibbiyotda  saxaroza  Saccharum  album  nomi  bilan  poroshoklar,  sharbatlar, 
bolalar uchun suyuq dorilar tayyorlashda ishlatiladi.