O`zbekiston Respublikasi Oliy va O`rta Maxsus Ta`lim Vazirligi O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni Saqlash Vazirligi Sobir Rahimov Tibbiyot Kolleji «Kimyo–Biologiya»



Download 1,92 Mb.
Pdf ko'rish
bet20/31
Sana16.10.2019
Hajmi1,92 Mb.
#23662
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   31
Bog'liq
word2pdf-android-5191560499777878


segnet tuzi deb nomlanadi. 
 
2.  Segnet  tuzi  eritmasiga  Cu(OH)
2
  ta`sir  ettirilsa,  mis  gidroksid  cho`kmasi 
erib ketadi va to`q ko`k rangli eritma hosil bo`ladi: 
KOOC–(CHOH)
2
–COONa + Cu(OH)
2
 → KOOC–(CHO)
2
Cu–COONa + 2H
2

 
Hosil bo`lgan ko`k rangli eritma feling suyuqligi deb ataladi va qaytaruvchi 
moddalarni  (aldegidlar,  uglevodlar)  sifat  va  miqdor  analizida  reaktiv  sifatida 
ishlatiladi.  
 
Vino  kislotasi  tibbiyotda  «Vishillovchi  poroshok»  (vino  kislotasining  soda 
bilan  aralashmasi)  holida  kuchsiz  surgi  dorisi,  ishqorlar  bilan  zaharlanganda 
zaharni  kesuvchi  modda,  oziq–ovqat  sanoatida  esa  ichimliklarga  ta`m  beruvchi 
modda 
sifatida 
ishlatiladi. 
Segnet 
tuzi 
KOOC–(CHOH)
2
–COONa∙4H
2

radiotexnikada,  kaliy  tartrat  KOOC–(CHOH)
2
–COOH  esa  analitik  kimyoda  Na
+
 
ionining sifat analizida ishlatiladi. 
 
Limon kislota uch asosli oksikislotalarning vakili bo`lib, quyidagi formula 
bilan ifodalanadi: 

 
209 
HOOC
CH
2
C
CH
2
CH
3
OH
COOH
 
 
Tabiatda  limon  kislota  limon,  lavlagi,  malina,  uzum,  gilos  kabi  mevali 
o`simliklar mevalarida, tamaki va g`o`za barglarida uchraydi. Rus olimi, akademik 
A.  A.  Shmuk  tomonidan  sanoatda  tamaki  barglaridan  limon  kislota  ajratib  olish 
texnologiyasi  ishlab  chiqilgan.  Bundan  tashqari,  limon  kislota  glyukozani 
biokimyoviy usulda limonli bijg`itish yo`li bilan olinadi: 
C
6
H
1 2
O
6
+
3(O)
H O O C
C H
2
C
O H
C O O H
C H
2
C O O H
+
2 H
2
O
 
 
Limon  kislota  kristall  modda  bo`lib,  bir  molekula  suv  biriktirib  oladi  va 
kristallogidratga  aylanadi.  Ushbu  kristallogidrat  70–75 
0
C  da  suyuqlanadi,  suvsiz 
limon kislota 153 
0
C da suyuqlanadi. Suvda va spirtda yaxshi eriydi. 
 
Limon kislota kimyoviy xossalari jihatidan ko`p asosli kislotalarning, α– va 
β–oksikislotalarning  xossalarini  qaytaradi.  Masalan,  limon  kislota  NaOH  bilan 
reaksiyaga kirishib, nordon (a) va o`rta (b) tuzlar hosil qiladi: 
H O O C
C H
2
C
O H
C O O H
C H
2
C O O H
+
N a O H
N a O O C
C H
2
C
O H
C O O H
C H
2
C O O H
-
H
2
O
a )
 
N a O O C
C H
2
C
O H
C O O H
C H
2
C O O H
+
N a O H
N a O O C
C H
2
C
O H
C O O H
C H
2
C O O N a
-
H
2
O
b )
 
 
Limon  kislotaning  natriyli  nordon  tuzi  natriy  gidrositrat,  natriyli  o`rta  tuzi 
natriy sitrat deb nomlanadi.  
 
Limon  kislota  xalq  xo`jaligining  turli  sohalari,  masalan,  qandolatchilikda, 
to`qimachilik  sanoatida  gazlamalarni  bo`yashda,  tibbiyotda  qonni  uzoq  vaqt 
saqlashda  hamda  ishqorlar  bilan  zaharlanganda  zaharni  kesuvchi  dori  moddasi 
sifatida qo`llaniladi. 
Mavzuga oid tayanch iboralar. 

 
210 
 
Laktidlar–α–oksikislotalar  qizdirilganda  kislotaning  ikki  molekulasidan 
ikki  molekula  suv  ajralib  chiqishi  hisobiga  hosil  bo`ladigan  olti  a`zoli  siklik 
murakkab efirlar. 
 
Laktonlar–γ–oksikislotalar  qizdirilganda  kislotaning  bitta  molekulasidagi 
gidroksil va karboksil guruhlardan bir molekula suv ajralib chiqishi hisobiga hosil 
bo`ladigan besh va olti a`zoli siklik birikmalar. 
 
Sut kislota–18 
0
C da suyuqlanadigan kristall modda. 
 
Ritsinol  kislota–tibbiyotda  surgi  dorisi  sifatida  ishlatiladigan  bir  asosli 
to`yinmagan yuqori molekulali oksikislota. 
 
D (+)–vino kislota–kristall modda, 170 
0
C da suyuqlanadi, suvda va spirtda 
yaxshi, efirda yomon eriydi. 
L (–)–vino kislota–kristall modda, 170 
0
c da suyuqlanadi, suvda va spirtda 
yaxshi, efirda yomon eriydi. 
 
Uzum  kislota–kristall modda, suv biriktirib olib 204 
0
C da suyuqlanadigan 
kristallogidrat  hosil  qiladi,  optik  faol  vino  kislotalarga  nisbatan  suvda  yomon 
eriydi. 
 
Mezovino kislota–kristall modda, 140 
0
C da suyuqlanadi, suv biriktirib olib 
kristallogidrat hosil qiladi. 
 
Limon  kislota–kristall  modda,  bir  molekula  suv  biriktirib  oladi  va 
kristallogidratga aylanadi.  
Takrorlash uchun savol va masalalar. 
1. Oksikislotalar qanday fizik–kimyoviy xossalarni namoyon qiladi? 
2.  Glikol  kislota  va  sut  kislotaga  natriy  gidroksid,  etil  spirti,  ammiak  ta`sir 
ettirilganda qanday organik moddalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing. 
3.  Olma  kislota  va  limon  kislotalarga  natriy  gidroksid,  etil  spirti,  ammiak  ta`sir 
ettirilganda qanday organik moddalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing. 
4.  Glikol  kislota  va  sut  kislota  oksikislotalarga  xos  reaksiyalarga  kirishganda 
qanday organik moddalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing. 
5.  Olma  kislota va  limon  kislotalar oksikislotalarga xos  reaksiyalarga kirishganda 
qanday organik moddalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing. 

 
211 
6. Sut kislotasi qanday izomerlarga ega, ularning formulalarini yozing. 
7. Vino kislotasi qanday izomerlarga ega, ularning formulalarini yozing. 
8. Limon kislotaning olinish reaksiya tenglamasini yozing. 
9. Oksikislotalar xalq xo`jaligida qanday maqsadlar uchun ishlatiladi? 
Mavzuga oid adabiyotlar. 
1.  G.  P.  Xomchenko.  «Kimyo»,  Oliy  o`quv  yurtlariga  kiruvchilar  uchun. 
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.  
2.  A.  G.  Muftaxov,  H.  T.  Omonov,  R.  O.  Mirzayev.  «Umumiy  kimyo», 
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002. 
3.  M.  M.  Abdulxayeva,  O`.  M.  Mardonov.  «Kimyo»,  Toshkent, 
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002. 
4.  A.  A.  Abdusamatov,  R.  Mirzayev,  R.  Ziyayev.  «Organik  kimyo», 
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002. 
5.  I.  M.  Primuhamedov.  «Organik  ximiya»,  Toshkent,  «Meditsina» 
nashriyoti, 1987. 
6.  S.  I.  Iskandarov,  A.  A.  Abdusamatov,  R.  A.  Shoymardonov.  «Organik 
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979. 
7.  O.  S.  Sodiqov,  O.  Y.  Yo`ldoshev,  K.  S.  Sultonov.  «Organik  ximiya», 
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971. 
 
42–Mavzu: Fenolokislotalar. 
Reja: 
1. Fenolokislotalar va aromatik oksikislotalar tushunchasini
2. Fenolokislotalarning olinish usullari va xossalarini; 
3. Salitsil kislota, uning olinishi, xossalari, tibbiyotda qo`llanilishini. 
Yangi darsning bayoni. 
 
Aromatik  uglevodorodlar  benzol  halqasidagi  vodorod  atomlarining  biri 
karboksil,  ikkinchisi  esa  gidroksil  guruhiga  almashinishi  natijasida  hosil 
bo`ladigan  organik  kislotalar  fenolokislotalar  deb  ataladi.  Fenolokislotalarning 
eng oddiy vakili salitsil yoki o–oksibenzoy kislota hisoblanadi: 

 
212 
COOH
OH
 
                                  benzol             salitsil yoki o–oksibenzoy kislota  
 
Aromatik  oksikislotalar  fenolokislotalarga  izomerlar  bo`lib,  ularda 
gidroksil  guruhi  benzol  halqasida  joylashgan  bo`lmay,  balki  yon  zanjirda 
joylashgan  bo`ladi.  Aromatik  oksikislotalarning  eng  oddiy  vakili  bodom  yoki 
feniloksisirka kislotadir: 
CH
COOH
OH
 
                                                   feniloksisirka kislota 
 
Olinish  usullari.  Fenolokislotalar  sanoatda  asosan  quyidagi  usullar  bilan 
olinadi: 
1. Tabiatda  ko`pchilik  fenolokislotalar  erkin holda, murakkab  efirlar holida 
yoki yanada murakkabroq tuzilgan birikmalar ko`rinishida uchraydi hamda ulardan 
ajratib olinadi. 
2. Kolbe usuli bo`yicha fenolyatlarga karbonat angidrid ta`sir ettirish: 
C O O H
O H
NaCl
+ HCl
C O O N a
O H
C O O H
O N a
+ C O
2
H
O N a
-
 
Natriy fenolyat                                             Natriy salitsilat                Salitsil kislota 
3. Aromatik kislotalardan olish: 
S O
3
K
C O O K
C O O H
S O
3
H
C O O H
H O
S O
3
H
H
2
O
-
2KOH
+
-
H
2
O
2
 
    benzoy kislota                 m–sulfobenzoy kislota        m–sulfobenzoy kislota tuzi 
O K
C O O K
S O
3
K
C O O K
+
2KOH
K
2
S O
3
H
2
O
-
-
+
2HCl
2KCl
-
C O O H
O H
 
                                                      fenolyatokislota             m–oksibenzoy kislota 

 
213 
 
Fizikaviy  xossalari.  Fenolokislotalar  qattiq  kristall  moddalar  bo`lib, 
tarkibida  bitta  gidroksil  guruhi  mavjud  bo`lgan  fenolokislotalar  suvda  yomon 
eriydi.  Fenolokislotalarda  gidroksil  guruhlar  sonining  ortib  borishi  bilan  ularning 
suvda eruvchanligi ham ortib boradi. 
 
Kimyoviy 
xossalari. 
Fenolokislotalarning 
kislotali 
xossalari 
ular 
molekulasidagi ham karboksil guruh, ham gidroksil guruhning kislotali xossalariga 
bog`liq bo`ladi. 
 
Fenolokislotalarga  ishqoriy  metallarning  asoslari  ta`sir  ettirilganda  ishqoriy 
metallarning fenolyatlari hosil bo`ladi, masalan: 
HOOC–C
6
H
4
–OH + 2NaOH → NaOOC–C
6
H
4
–ONa + 2H
2

Fenolokislotalarga  ishqoriy  metallarning  karbonatlari  ta`sir  ettirilganda 
fenolokislotalarning  karboksil  guruhi  karbonatlarni  parchalab  kuchsiz  karbonat 
kislotani siqib chiqaradi va tuz hosil qiladi, masalan: 
2HOOC–C
6
H
4
–OH + Na
2
CO
3
 → 2NaOOC–C
6
H
4
–OH + CO
2
 + H
2

 
Fenolokislotalar karboksil guruhi hisobiga aromatik kislotalarning, gidroksil 
guruhi  hisobiga  fenollarning  xossalariga  ega  bo`ladi.  Fenolokislotalar  karboksil 
guruhi hisobiga spirtlar bilan murakkab efirlar, PCl
3
, PCl
5
, OSCl
2
 lar bilan galogen 
angidridlar,  ammiak  bilan  amidlar  hosil  qiladi.  Benzol  yadrosidagi  vodorod 
atomlari galogenlar, nitro– va sulfo– guruhlar bilan o`rin almashinadi. 
 
Fenolokislotalar  gidroksil  guruhi  hisobiga  spirtlar  bilan  ta`sirlashib  oddiy 
efirlar,  kislotalar  bilan  murakkab  efirlar  hosil  qiladi,  temir  (III)  xlorid  eritmasi 
bilan bo`yalish reaksiyasiga kirishadi. 
 
Salitsil  yoki  o–oksibenzoy  kislota  (Acidum  salicylicum)  tabiatda  tol  bargi 
va ildizida uchraydi.  
O H
C O O H
 
Tolning lotincha nomi Salix deb atalib, salitsil degan nom ana shundan kelib 
chiqqan.  Tol  tarkibida  salitsin  glyukozidi  mavjud  bo`lib,  u  gidrolizlanganda 

 
214 
saligenin  hosil  bo`ladi.  Saligenin  oksidlanishi  natijasida  salitsil  kislota  hosil 
bo`ladi: 
O H
C H
2
O H
O H
C
O
H
O H
C O O H
(O )
+
-
H
2
O
+
(O )
 
                saligenin                         salitsil aldegid                       salitsil kislota 
 
Salitsil kislota sanoatda Kolbe usuli bo`yicha olinadi. 
 
Salitsil kislota rangsiz kristall modda bo`lib, 159 
0
C da suyuqlanadi, benzoy 
kislotadan  ancha  kuchli.  Sekin  qizdirilganda  haydaladi,  qattiq  qizdirilganda  fenol 
va karbonat angidridga parchalanadi. FeCl
3
 ta`sirida binafsha rangga bo`yaladi. 
 
Salitsil kislota antiseptik xossaga ega, shuning hisobiga mevalar, oziq–ovqat 
mahsulotlari,  oqsillar,  vinolar  va  boshqa  moddalarni  konservalash  maqsadida 
qo`llaniladi.  
Tibbiyotda  salitsil  kislota  revmatizm  kasalligini  davolash  va  isitmani 
tushurish  xossasiga  ega  bo`lagi.  Biroq  u  ichilmaydi,  chunki  ovqat  hazm  qilish 
kanali shilliq pardasiga kuchli ta`sir ko`rsatadi. Revmatizmni davolash va isitmani 
tushirish naqsadida salitsil kislotaning tuzlari yoki yoki efirlari ishlatiladi. 
Natriy  salitsilat  (Natrium  salicylicum)  NaOOC–C
6
H
4
–OH  revmatizm 
kasalligi va isitmani tushiradigan dori vositasi sifatida qo`llaniladi. Natriy salitsilat 
suvda yaxshi eriydi, shilliq pardalarga kuchli ta`sir ko`rsatmaydi. Shuning uchun u 
eritmalar  holida  yoki  qo`shtuzlar  (kofein–natriy  salitsilat)  tarkibida  ichishga 
buyuriladi. 
Atsetilsalitsil  kislota  yoki  aspirin  murakkab  efir  bo`lib,  uni  salitsil 
kislotaga konsentrlangan sirka kislota yoki sirka angidrid ta`sir ettirib olinadi. 
O
C O O H
C O
C H
3
O H
C O O H
+
H O
C O
C H
3
+
H
2
O
 
      salitsil kislota                                                     atsetilsalitsil kislota 
Atsetilsalitsil  kislota  suvda  yomon  eriydi,  nordonroq  ta`mga  ega  bo`lgan 
kristall  modda.  Atsetilsalitsil  kislota  nam  havoda  turib  kelsa,  oson  gidrolizlanadi 

 
215 
hamda  salitsil  va  sirka  kislotalarga  aylanadi.  Shuning  uchun  farmatsevtlarga 
atsetilsalitsil  kislotaning  gidrolizlangan  yoki  gidrolizlanmagan  ekanligini 
tekshirishga to`g`ri keladi. Preparatning gidrolizlangan ekanligini tekshirish uchun 
FeCl
3
  bilan  sodir  bo`ladigan  reaksiyadan  foydalaniladi:  sof  atsetilsalitsil  kislota 
FeCl
3
  bilan  bo`yalmaydi,  gidroliz  mahsuloti–salitsil  kislota  esa  binafsha  rangga 
bo`yaladi. 
 
Tibbiyotda atsetilsalitsil  kislota  revmatizmni  davolashda, isitma  tushiruvchi 
va og`riq qoldiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. 
 
Fenilsalitsilat  yoki  salol  birinchi  marta  M.  V.  Nenskiy  tomonidan  sintez 
qilingan bo`lib, uning tuzilishi quyidagi formula bilan ifodalanadi: 
O H
C O
O
 
 
Fenilsalitsilat  kristall  modda  bo`lib,  42 
0
C  da  suyuqlanadi,  suvda  yomon 
eriydi. Erkin holdagi fenol gidroksiliga ega bo`lgani uchun, uning spirtli eritmalari 
FeCl
3
 bilan binafsha rang bo`yaladi. 
 
Tibbiyotda  salol  ayrim  ichak  kasalliklarini  davolashda  dezinfeksiyalovchi 
vosita  sifatida  ishlatiladi.  Uning  ushbu  xossasi  gidrolizlanish  natijasida  hosil 
bo`ladigan salitsil kislota va fenolga bog`liq. 
 
Qabul  qilingan  dori  me`dadan  o`zgarishsiz  o`tib,  o`z  ta`sirini  ichakda 
ko`rsatishi lozim bo`lgan hollarda habdori (pilyula) deb ataladigan dori shaklining 
yuzasini fenilsalitsilat bilan qoplanadi. Fenilsalitsilat me`daning kislotali muhitida 
sekin  gidrolizlanishi  tufayli  habdorining  fenilsalitsilat  qobig`i  faqat  ichakdagina 
to`liq gidrolizlanadi va habdori o`z ta`sirini ichakda ko`rsatadi. 
Mavzuga oid tayanch iboralar. 
 
Fenolokislotalar–aromatik  uglevodorodlar  benzol  halqasidagi  vodorod 
atomlari karboksil va gidroksil guruhlarga almashinishi natijasida hosil bo`ladigan 
organik kislotalar. 
 
Aromatik  oksikislotalar–fenolokislotalarning  izomeri,  ularda  gidroksil 
guruhi benzol halqasida emas, balki yon zanjirda joylashgan bo`ladi.  

 
216 
 
Salitsil yoki o–oksibenzoy kislota–rangsiz kristall modda bo`lib, 159 
0
C da 
suyuqlanadi, benzoy kislotadan ancha kuchli.  
Natriy salitsilat–revmatizm kasalligi va isitmani tushiradigan dori vositasi. 
Atsetilsalitsil  kislota  yoki  aspirin–revmatizmni  davolovchi,  isitma 
tushiruvchi va og`riq qoldiruchi dori vositasi. 
Fenilsalitsilat  yoki  salol–tibbiyotda  ayrim  ichak  kasalliklarini  davolashda 
dezinfeksiyalovchi vosita sifatida ishlatiladigan dori vositasi. 
Takrorlash uchun savol va masalalar. 
1. Qanday organik birikmalar fenolokislotalar deb ataladi? 
2. Qaysi organik birikmalar fenolokislotalarga izomerlar hisoblanadi? 
3. Salitsil kislota va feniloksisirka kislotaning formulalarini yozib bering. 
4. Fenolokislotalar qanday usullar bilan olinadi? 
5. Fenolokislotalar qanday fizik–kimyoviy xossalarni namoyon qiladi? 
6.  Salitsil  kislota  va  atsetilsalitsil  kislotaga  natriy  gidroksid  va  natriy  karbonat 
ta`sir  ettirilganda  qanday  organik  moddalar  hosil  bo`ladi,  reaksiya  tenglamalarini 
yozing. 
7. Salitsil kislota qanday usul bilan olinadi, reaksiya tenglamalarini yozing. 
8. Salitsil kislota oziq–ovqat sanoati va tibbiyotda qanday maqsadda qo`llaniladi? 
9.  Natriy  salitsilat,  atsetilsalitsil  kislota  va  fenilsalitsilatlarning  tuzilish 
formulalarini yozing. 
10. Natriy salitsilat tibbiyotda qanday dori vositasi sifatida qo`llaniladi? 
11. Atsetilsalitsil kislota qanday usul bilan olinadi, tibbiyotda qanday dori vositasi 
sifatida qo`llaniladi? 
12. Fenilsalitsilat qanday usul bilan olinadi, tibbiyotda qanday dori vositasi sifatida 
qo`llaniladi? 
Mavzuga oid adabiyotlar. 
1.  G.  P.  Xomchenko.  «Kimyo»,  Oliy  o`quv  yurtlariga  kiruvchilar  uchun. 
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.  
2.  A.  G.  Muftaxov,  H.  T.  Omonov,  R.  O.  Mirzayev.  «Umumiy  kimyo», 
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002. 

 
217 
3.  M.  M.  Abdulxayeva,  O`.  M.  Mardonov.  «Kimyo»,  Toshkent, 
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002. 
4.  A.  A.  Abdusamatov,  R.  Mirzayev,  R.  Ziyayev.  «Organik  kimyo», 
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002. 
5.  I.  M.  Primuhamedov.  «Organik  ximiya»,  Toshkent,  «Meditsina» 
nashriyoti, 1987. 
6.  S.  I.  Iskandarov,  A.  A.  Abdusamatov,  R.  A.  Shoymardonov.  «Organik 
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979. 
7.  O.  S.  Sodiqov,  O.  Y.  Yo`ldoshev,  K.  S.  Sultonov.  «Organik  ximiya», 
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971. 
 
43–Aminokislotalar. 
 
Reja: 
1. Aminokislotalar tushunchasi, turlari, izomeriyasi va nomenklaturasini
2. Aminokislotalarning tabiatda uchrashi va olinish usullarini
3. Aminokislotalarning fizik–kimyoviy xossalarini. 
Yangi darsning bayoni. 
Azotli  organik  birikmalar  deb  tarkibida  uglerod,  vodorod,  kislorod  va  azot 
atomlari  mavjud  bo`lgan  organik  birikmalarga  aytiladi.  Ularga  karbon  kislotalar 
amidlari,  nitrobirikmalar,  aminlar,  aminokislotalar,  oqsillar,  nuklein  kislotalar 
misol bo`ladi. 
Molekulasida  bir  vaqtning  o`zida  ham  aminoguruhi–NH
2
,  ham  karboksil 
guruhi–COON  bo`ladigan  organik  birikmalar  aminokislotalar  deyiladi.  Ularning 
umumiy formulasi H
2
N–R–COOH formula bilan ifodalanadi. 
Ularni  karbon  kislotalarning  uglevodorod  radikalidagi  bitta  yoki  bir  nechta 
vodorod  atomlari  o`rnini  aminoguruhi  almashinishi  natijasida  hosil  bo`lgan 
hosilalari sifatida qarash mumkin. Masalan:   
    
CH
3

COOH                               H
2
N

CH
2

COOH 
                           sirka kislota                               aminosirka kislota 

 
218 
 
Aminokislotalar  molekulasidagi  amino  va  karboksil  guruhlar  soniga  qarab 
quyidagi turlarga ajratiladi:  
1.  Bir  asosli  aminokislotalar–ularning  molekulasida  bitta  amino  va  bitta 
karboksil guruhlari mavjud bo`ladi; 
2. Ikki asosli aminokislotalar–ularning molekulasida bitta amino va ikkita 
karboksil guruhlari mavjud bo`ladi; 
3. Ikki amino guruhli aminokislotalar–ularning molekulasida ikkita amino 
va bitta karboksil guruhlari mavjud bo`ladi. 
 
Bir asosli aminokislotalar gomologik qatori. 
H
2
N–CH
2
–COOH  
H
2
N–CH
2
–CH
2
–COOH 
H
2
N–CH
2
–(CH
2
)
2
–COOH 
H
2
N–CH
2
–(CH
2
)
3
–COOH 
H
2
N–CH
2
–(CH
2
)
4
–COOH 
H
2
N–CH
2
–(CH
2
)
5
–COOH 
H
2
N–CH
2
–(CH
2
)
6
–COOH 
H
2
N–CH
2
–(CH
2
)
7
–COOH 
H
2
N–CH
2
–(CH
2
)
8
–COOH 
Aminosirka kislota, aminoetan kislota 
Aminopropion kislota, aminopropan kislota 
Aminomoy kilsota, aminobutan kislota 
Aminovalerian kislota, aminopentan kislota 
Aminokapron kislota, aminogeksan kislota 
Aminoenant kislota, aminogeptan kislota 
Aminooktil kislota, aminooktan kislota 
Aminononil kislota, aminononan kislota 
Aminodetsil kislota, aminodekan kislota 
Nomenklaturasi  va  izomeriyasi.  Oddiy  aminokislotalar  odatda  empirik 
nomlar bilan ataladi. Masalan: 
C H
3
C H
N H
2
C O O H
H
2
N
C H
2
C O O H
 
                                   glikokol                                       alanin 
Ratsional nomenklaturaga ko`ra aminokislotalarning nomlari tegishli kislota 
nomiga  amino  old  qo`shimcha  qo`shish  yo`li  biln  hosil  qilinadi.  Agar  zanjir 
tarmoqlangan  holda  bo`lsa,  karboksildan  keyingi  uglerod  atomlari  grek  harflari 
bilan  belgilanadi,  aminoguruhining  zanjirda  joylashgan  holati  ko`rsatiladi. 
Masalan: 
H
2
N–CH
2
–COOH        H
2
N–CH
2
–CH
2
–COOH        H
2
N–CH
2
–CH
2
–CH
2
–COOH 
  aminosirka kislota          aminopropion kislota                    aminomoy kislota 

 
219 
Xalqaro  nomenklatura  bo`yicha  aminokislotalarning  nomlari  tegishli 
uglevodorod nomiga amino old qo`shimcha qo`shish yo`li biln hosil qilinadi. Agar 
zanjir tarmoqlangan holda bo`lsa, karboksildan boshlab uglerod atomlari raqamlar 
bilan  belgilanadi,  karboksil  guruhi  uglerodi  doimo  bir  bilan  belgilanadi, 
aminoguruhining zanjirda joylashgan holati ko`rsatiladi. Masalan: 
C H
2
C H
2
C O O H
H
2
N
H
2
N
C H
2
C O O H
C H
2
C H
2
C H
2
H
2
N
C O O H
1
1
1
2
2
2
3
3
4
 
2–aminoetan kislota        3–aminopropan kislota                 4–aminobutan kislota 
 
Aminokislotalarning  izomeriyasi  uglevodorod  radikalining  tuzilishiga, 
aminoguruhining  zanjirda  joylashgan  o`rniga  va  aminokislotalar  molekulasida 
asimmetrik uglerod atomi borligiga bog`liq bo`ladi.  
Aminoguruhining  karboksilga  nisbatan  joylashuviga  qarab,  quyidagicha 
aminokislotalar  mavjuddir: 

Download 1,92 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   31




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish