O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

birinchidan, kreditga so‘ralayotgan summa bilan kreditga beri- lishi mumkin bo‘lgan summa o‘rtasida nomutanosiblik bo‘lishi mumkin;

ikkinchidan, ortiqcha bo‘sh mablag‘ga ega bo‘lgan korxona- ning mablag‘larni vaqtincha foydalanishga beradigan muddati mab- lag‘ zarur bo‘lgan korxonani qoniqtirmasligi mumkin;

uchinchidan, banklar ishtirokisiz korxonalarni to‘g‘ridan to‘g‘ri kreditlashda qarz beruvchi qarz oluvchi korxonaning moliyaviy holatini to‘liq o‘rgana olmasligi mumkin. Qarz oluvchining to‘lovga layoqatsiz bo‘lishi kreditor korxonaning ham moliyaviy holatining yomonlashuviga va boshqa salbiy hollarga olib kelishi mumkin.

Xalq xo‘jaligidagi barcha bo‘sh mablag‘larning bank tomoni­dan yig‘ilishi natijasida vujudga keladigan kredit resurslar hisobi- dan qarz oluvchi korxonaga zarur bo‘lgan summada, zarur bo‘lgan muddatga kredit berishga imkoniyat yaratiladi. Undan tashqari, bank korxonalarning to‘lovga layoqatliligini har tomonlama tahlil qilishi, ularning moliyaviy holatini yaqqolroq baholab bera olishi mumkin.

Iqtisodiyotning o‘sishi bank kreditining qo‘llanilish ko‘lamini kengaytirib boradi. Kredit faqatgina har kunlik faoliyat bilan bog‘liq ishlab chiqarish va muomala jarayonining qisqa muddatli ehtiyojlari uchun emas, balki uzoq muddatga kapitalga bo‘lgan ehtiyojni qoplashga yo‘naltiriladi. O‘tgan asrning 60-yillaridan boshlab, banklar yirik mijozlarga xizmat ko‘rsatishga ixtisoslasha bordi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun banklar mablag‘larni jalb qilish miqyosini, iste’mol uchun kreditlar berish ko‘lamini kengaytirdi.

To‘lovlarda vositachilik funksiyasida banklar o‘z mijozlarining topshirig‘iga asosan, to‘lov jarayonlarini amalga oshiradi, hisob- varaqlariga mablag‘larni qabul qiladi, pul tushumlarining hisobi- ni olib boradi, mijozlarga pul mablag‘larini beradi.

Hisob-kitoblarning bank orqali olib borilishi muomala xara- jatlarining kamayishiga olib keladi. Mijoz mamlakat ichida va xori- jiy mamlakat bilan qiyinchiliksiz o‘z mablag‘larini bank orqali o‘z hisobvarag‘idan boshqa korxona hisobvarag‘iga yoki xorijiy mam­lakat bankiga o‘tkazishi mumkin.

Muomalaga kredit vositalarini chiqarish. Bank kreditining man- bayi faqat vaqtincha bo‘sh mablag‘lar va kapital bo‘lib qolmas- dan, kredit asosida chek-depozit emissiyasi ham amalga oshiriladi. Bank tomonidan beriladigan kredit miqdori mavjud jamg‘ar- malardan ko‘p bo‘lsa, bank chek-depozit emissiyasini amalga oshirishi mumkin. Undan tashqari, kredit yordamida muomalaga naqd pullar — banknotalar chiqariladi.

Bank kredit pullar chiqarish, depozitlar yaratish yo‘li bilan to‘- laqonli pullar o‘rnini bosuvchi kredit vositalarini vujudga keltiradi.

3. 
   Kredit tizimi va uning tuzilishi
   

Kredit tizimi deb, kredit munosabatlar majmuasi va kredit munosabatlarni tashkil qiluvchi va amalga oshiruvchi kredit insti- tutlari yig‘indisiga aytiladi. Kredit tizimi orqali huquqiy va jismoniy shaxslarning vaqtincha bo‘sh mablag‘lari yig‘iladi va korxona, tashkilotlarga, aholiga, davlatga vaqtincha foydalanishga beriladi.

Kredit tizimi bir necha bo‘g‘inlardan iborat bo‘lishi mumkin. Mab- lag‘lami jalb qilishi va taqsimlanishiga qarab, kredit tizimi bo‘g‘inlari o‘z xususiyatlariga ega bo‘ladi. Jahon amaliyotida kredit tizimi o‘zining tashkil qilinish turiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

• 
  Markaziy bank;
  
• 
  tijorat banklari;
  
• 
  maxsus kredit institutlari.
  

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ikki pog‘onali kredit bank tizimi ko‘p mamlakatlar iqtisodining asosi hisoblanadi. Bu Markaziy bank, bank institutlari va nobank kredit muassasalaridir.

Bank institutlariga quyidagi banklar kiradi:

• 
  tijorat banklari;
  
• 
  investitsiya banklari;
  
• 
  jamg‘armalar jalb qiluvchi banklar (O‘zbekistonda Xalq banki);
  
• 
  ipoteka banki;
  
• 
  savdo banklari;
  
• 
  tashqi iqtisodiy aloqalar bo‘yicha banklar;
  
• 
  tarmoqlar bo‘yicha ixtisoslashgan banklar va boshq.
  

Nobank kredit tashkilotlarga:

• 
  investitsiya kompaniyalari;
  
• 
  sug‘urta kompaniyalari;
  
• 
  nafaqa va boshqa fondlar kiradi.
  

Kredit tizimida asosiy o‘rinni bank institutlari, bank institut­lari tarkibida salmoqli o‘rinni tijorat banklari egallaydi. Tijorat banklari kredit tizimining boshqa bo‘g‘inlariga nisbatan ko‘p- roq bo‘sh resurslarni jalb qiladi va ko‘p miqdorda mijozlarga kre- ditlar beradi.

Maxsus ixtisoslashgan kredit institutlari (banklar) tijorat bank­lari faoliyatini to‘ldiradi va ular iqtisodiyotning kam rentabellik, kam foydali tarmoqlariga (qishloq xo‘jaligi, uy-joy qurilish, tad- birkorlikni rivojlantirish va boshq.) yengil sharoitda kreditlar berish yo‘li bilan ularning faoliyatini rag‘batlantirib, rivojlantirib boradi.