O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi o. T. Hasanova, V. V. Zаyniddinоv hayot faoliyati xavfsizligi

.
 
Jismoniy mehnat (ish) deganda tayanch-harakat 
apparati va uning ishlashi uchun zarur tizimlar harakatini 
ta’minlaydigan muhim quvvat sarflari bilan bog’liq ishlab chiqarish 
faoliyatining turi tushuniladi. Bunda diqqat, xotira kabi oliy ruhiy 
funksiyalar va umuman intellectual va emmotsional sohalar unchalik 
zo’riqmaydi. Jismoniy ish dinamik va statik bo’lishi mumkin. 
Dinamik ish – yukni yuqoriga, pastga yoki ufqiy ko’tarishdir. 
Fizik nuqtai nazardan ish miqdori fazoda o’rni almashtiriladigan jism 
massasining tik yoki ufqiy masofaga ko’paytmasi bilan o’lchanadi.
Ish miqdorini hisoblash va uni fizik og’ir-yengilligi bo’yicha 
tasniflash uchun quyidagi tenglamadan foydalaniladi.
k
PH
PL
H
P
A





2
9
)
(
1
bu yerda:
A
-ish miqdori, kg/m; 
P
-ko’tariladigan yuk massasi, kg: 
H
- yukni ko’tarish balandligi, m; 
L
-yukni ufqiy yo’nalishda ko’tarish 
masofasi, m: 
H
1
- yukni pastga tushirish masofasi, m: k=6 teng 
koeffitsent. 
Biror ishni muayyan vaqt ichida organism uchun “ish qudrati” 
tushunchasi mavjud. Ish qudrati – ishning vaqt birligi miqdori bo’lib, 
quyidagi tenglama bilan aniqlanadi.
1
k
t
A




---

56 
bu yerda 
N
– ish qudrati, 1 sek/vatt; 
A
– ish, kg/m; 
t
– shu ish 
bajariladigan vaqt, sek: 
k
1
– 10ga teng bo’lgan vaqtlarga aylantirish 
koeffitsiyenti. 
Ishning qudrati mehnatning og’ir - yengilligini belgilab beradigan 
asosiy omillardan biri hisoblanadi. Mehnat og’irligining qo’shimcha 
ko’rsatkichi bir joydan ikkinchisiga ko’chirilayotgan yukning 
maksimal kattaligiga hisoblanadi.
Statik ish
– odamning fazoda tana, qo’l va oyoqlarini 
o’zgartirmagan holda kuch sarflab ishlashidir. Fazoda yuk 
ko’tarilmasligi tufayli bu ishni kilogram – metrlarda o’lchash 
mumkin emas, yuk massasinni uni tutib turish davomiyligiga 
ko’paytirilib, ish vaqti mobaynida xronometrajlash yo’li bilan 
aniqlanadi.
Statik yuk kattaligi sekundiga kilogrammlarda ifodalanadi. Smena 
mobaynida statik kuch kattaligi o’zgaradigan bo’lsa, bu holda ishning 
davri uchun uni ushlab turish vaqtiga sarflangan kuchi alohida 
aniqlanadi, so’ngra qiymatlari jamlanadi. Bir smena uchun statik yuk 
kattaligi mehnatning og’ir yengilligiga doir asosiy ko’rsatkichlardan 
biri hisoblanadi. Ishning og’ir yengillik toifasini aniqlashda yuk 
(kuch) kattaligigina emas, balki uning bir yo ikki qo’lda ushlab 
turilishi, gavda va oyoq mushaklari qatnashishi yoki ularning 
qatnashmasliklari hisobga olinadi.
Aqliy mehnat.
 
Aqliy mehnat – odamning ishlab chiqarish 
jarayonini boshqarish va ijodiy faoliyat bilan band bo’lishidir. Uning 
asosini ma’lumotni idrok qilish, qayta ishlash va qaror qabul qilish 
tashkil etadi. Ma’lumotni qabul qilish asosan ko’rish va eshitish 
organlari tomonidan amalga oshiriladi. Bunda diqqat, xotira, 
intellektual faoliyat singari oliy ruxiy funksiyalar ishga solinadi.
Ortiqcha zo’riqish o’ziga xos bajariladigan funksiyalarning bir 
xilligi va soddaligi (monatonligi) ayrim mehnat turlarining xususiyati 
hisoblanadi. Aqliy faoliyatnig hamma xollarda asab tizimi, uning 
markaziy bo’limlarini ishtirok etishi asosiy belgi sanaladi. Aksariyat 
aqliy mehnatni bajarish mushak faolligining pasayishi (gipokuneziya) 
bilan birga o’tadi.
Aqliy mehnat kuchini sarflashda uning qator xususiyatlari hisobga 
olinadi. Mehnatning kuchi, avallo, diqqat funksiyasiga qanday 

---

57 
talablar qo’yilishiga bog’liq. Bu ayni vaqtda kuzatilishi lozim bo’lgan 
muhim ishlab chiqarish obyektlarini soni, vaqt birligida kelib 
turadigan signallar miqdoriga bog’liq. Shuningdek, emotsional 
eshitish hamda ko’rishni zo’riqishning oldini olishda mehnatning bir 
maromdagi darajasi muhim ahamiyatga ega. Mehnatning kuchiga, 
shuningdek, navbat (smena) bilan ishlash rejasi ham ta’sir qiladi, 
muntazam ravishda ertalabki smenada bajariladigan ish kam kuch 
sarflanadigan mehnat, ish smenasi o’zgarib turadigan, jumladan, 
tunda ishlash jarayonini ko’p kuch sarflanadigan mehnat deyiladi.