O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi o. T. Hasanova, V. V. Zаyniddinоv hayot faoliyati xavfsizligi

Ko’rish analizatori
. Olimlarning aniqlashicha, kunduzi ko’rish 
to’rpardaning kolbachalariga, kechqurun yoki qorong’ida ko’rish esa 
tayoqchalariga bog’liq bo’lar ekan. Ko’zning ichki tomonida 
joylashgan to’rpardada yoruglik va ranglarni sezuvchi tayoqchalar 
va kolbachalar deb ataluvchi hujayralar juda ko’p bo’ladi. Ular o’n 
qavat joylashgan bo’lib, ko’rish organlari faoliyatida katta rol 
o’ynaydi. Narsalarning o’zinigina emas, rangini sezish ham
kolbachalarga bog’liq. To’rpardadagi kolbachalar 3 xil bo’lib, ular 
asosiy ranglarni : qizil, yashil va ko’k ranglarni sezadi. Ba’zi odamlar 
narsalar rangini ajrata olmaydi, bu kasallik daltonizm deb ataladi. 
Tayoqchalarda maxsus modda - ko’rish purpuri xosil bo’ladi. 
Ko’rish purpuri yorug’lik ta’sirida parchalanib, qorong’ida qayta 
tiklanadi.
5-rаsm. Ko’rish analizatorining sxemasi
Agar organizmga yetarli miqdorda 
A
vitamin kirib turmasa, 
ko’rish purpuri xosil bo’lmaydi va odam kechqurun ko’rmaydigan 
bo’lib qoladi. Bunday holat 
shapko’rlik
deb ataladi. 
Odam kuchli yorug’dan qorong’ilikka kirsa, ancha vaqtgacha 
hech narsa ko’rmasdan qoladi, chunki kuchli yorugl’ik ta’sirida 
tayoqchalardagi ko’rish purpuri parchalanib, yo’qolib ketadi. 
Qorong’i joyda purpur asta-sekin xosil bo’la boshlaydi. Oradan 12-15 
minut o’tgandan keyin odam atrofdagi narsalarni ko’ra boshlaydi, 

---

61 
Ko’znlng yorug’likda va qorong’ida ko’rishga moslashish 
qobiliyati 
adaptatsiya
 
deyiladi. Ko’zning bar xil uzoqlikdagi 
narsalarni ravshan ko’rishga moslashishi - 
akkomodatsiya
deyiladi. 
Qorong’iga moslashishda sezuvchanlik 40-50 minutdan keyin 
ayrim optimal darajasiga etadi, yorug’likda moslashishda esa sezuv-
chanlikning pasayishi 8-10 minut davom etadi. 
Ko’z bevosita ravshanlikni sezadi, u yorug’lik kuchining 
yoritilayotgan yuzaga nisbati bilan tavsiflanadi. Ravshanlikning 
o’lchov birligi qilib nita (NT) qabul qilingan; juda katta bo’lgan 
ravshanlik (yorug’lik)da 30000 NT dan ortiq bo’lganda, ko’rmaslik 
samarasi sodir bo’ladi. Gigiyenik jihatdan qulay bo’lgan ravshanlik 
5000 NT gacha hisoblanadi. 
Fazoviy tavsiflarni qabul qilishni baholaganda ko’rish o’tkirligi 
asosiy tushuncha hisoblanadi. Ko’rish o’tkirligi - yoritilganlik, zidlik 
(mos kelmaslik), obyektning shakli va boshqa omillarga bogMiq 
bo’ladi. Yoritilganlikning ko’payishi bilan ko’rish o’tkirligi 
kuchayadi. Zidlikning kamayishidan ko’rish o’tkirligi ham kamayadi. 
Ko’rish o’tkirligi ko’z to’ridagi tasvir proyeksiyasining qayerda 
joylashganligiga bog’liqdir. 
Ko’z 7 xil asosiy ranglarni va ularning 100 dan ortiq 
ko’rinishdagi turlarini ajratadi. 
Ranglarni sezish 380 dan 780 gacha bolgan uzunlikdagi yorug’lik 
to’lqinlariga ta’sir qiladi. Uzunliklarning taxminiy chegaralari va 
ularga to’g’ri kelgan ranglar quyidagicha: 380 - 455 nm (siyoh rang); 
455 - 470 nm (ko’k); 470 - 500 nm ( havo rang); 500 - 550 nm 
(yashil); 550 - 590 nm (sariq); 590 - 610 nm (to’q sariq) va 610 - 780 
nm (qizil) ranglardir. 
Ko’rish analizatori monoxromatik nurlanishning nisbiy ko’rinishi 
bilan tavsiflanadigan ma’lum spektral sezuvchanlikka egadir. Eng 
katta ko’rinish kunduz kuni va bunga sariq rang to’g’ri keladi; 
qorong’iga esa yashil - havo rang to’g’ri keladi. Oq rangdan qora 
rangga gamma o’tishlar axromatik qatorni vujudga keltiradi. 
Yorug’lik signalidan paydo bo’lgan sezish signalining yo’qolishiga 
yoki uning tavsifming o’zgarishiga qaramasdan, ma’lum vaqt ichida 
saqlanadi. Har xil tadqiqotchilarning ma’lumotlariga ko’ra, ko’rish 
inersiyasi 0,1 - 0,3 sekund oralig’ida bo’ladi. 

---

62 
Ikki va uch o’lchovli bo’shliqda obyektlarni anglaganda ko’rish 
maydoni va chuqur ko’rish farq qilinadi. Ko’rishning biokulyar (ikki 
ko’z bilan) maydoni gorizontal yo’nalishda 120 ~ 160°; vertical 
bo’yicha yuqoriga -55 - 60° va pastga -65 -72° o’z ichiga oladi. 
Rangni anglaganda ko’rishning o’lcham maydoni torayadi. 
Optimal ko’rish zonasi quyidagicha chegaralangan: yuqoriga - 25°,
pastga - 35°, o’ngga va chapga 32° dan. Chuqur ko’rish bo’shliqni 
anglash bilan bog’liqdir. Mutlaq uzoqlikni baholash xatosi 30j 
metrgacha masofada o’rtacha umumiy masofaga nisbatan 12% teng.